Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι, χωρίς αμφιβολία, από τα πιο σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα που έχουν διασωθεί από τους αρχαίους χρόνους. Παρά το γεγονός ότι δεν μπορούν να αποτελέσουν ιστορικές πηγές, τα έπη του Ομήρου δίνουν πολλές πληροφορίες για αρκετές πρακτικές των αρχαίων χρόνων. Θα πει κανείς: «μα πώς μπορεί να έχει σχέση αυτό με τα νομικά;». Λοιπόν, αφενός στη ραψωδία Σ της Ιλιάδας παρουσιάζεται πάνω στην περίτεχνη ασπίδα του Αχιλλέα μια εικόνα δίκης αφετέρου τα «θεσμικά» θα λέγαμε σήμερα όργανα που δείχνουν να ενεργούν τόσο στην Ιλιάδα όσο και την Οδύσσεια, όπως οι συνελεύσεις, δίνουν μια εικόνα που αντικατοπτρίζει τις πολιτειακές απόψεις του ομηρικού κόσμου.
Σε αυτό το πρώτο άρθρο αυτής της θεματικής, γίνεται λόγος για την ομηρική δίκη, όπως αυτή παρουσιάζεται στην ασπίδα του Αχιλλέα. Η ασπίδα του Αχιλλέα, όπως περιγράφεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα του, είναι η θρυλική ασπίδα που χρησιμοποίησε ο Έλληνας ήρωας Αχιλλέας κατά τον αγώνα του εναντίον του Έκτορα της Τροίας. Η ασπίδα σφυρηλατήθηκε μαζί με μια νέα πανοπλία από τον Θεό Ήφαιστο, όταν ο Αχιλλέας αποφάσισε να επιστρέψει στη μάχη για να εκδικηθεί για τον χαμό του Πάτροκλου, αλλά η πανοπλία του είχε παρθεί ως λάφυρο πολέμου από τον Έκτορα. Στη νέα ασπίδα του Αχιλλέα ο Ήφαιστος σφυρηλατεί μια σειρά παραστάσεων που απεικονίζουν τον κόσμο και μέσα σε αυτόν μια ανθρώπινη κοινότητα σε καιρό ειρήνης και μία σε καιρό πολέμου. Η σκηνή της δίκης εντάσσεται στην ειρηνική κοινωνία.
«Κι οι άντρες στη σύναξη εμαζώνουνταν, πλήθος μεγάλο, κι είχε
καβγάς ανάψει· δυο τους μάλωναν για κάποιου σκοτωμένου
την ξαγορά· κι ο πρώτος φώναζε κι ορκίζουνταν στους άλλους
πως έχει ξεπλερώσει, ο δεύτερος πως τίποτα δεν πήρε.
Και σε κριτή κι οι δυο τους γύρευαν να παν να βγάλει κρίση.
Κι ο κόσμος εμοιράστη κι έπαιρνε και των δυονώ το μέρος·
κι οι κράχτες να κρατήσουν πάλευαν τον κόσμο, κι οι γερόντοι
στα μαγλινά πεζούλια εκάθιζαν, στο άγιο το αλώνι μέσα·
κι από τους κράχτες τους βροντόλαλους ραβδιά στα χέρια επαίρναν,
κι αυτά κρατώντας εσηκώνουνταν να κρίνουν ένας ένας.
Κι ήταν στη μέση εκεί δυο τάλαντα χρυσάφι απιθωμένο,
όποιος απ’ όλους φρονιμότερα μιλούσε να το πάρει».
(Σ, 497-508, μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή)
Εικαστική απεικόνιση της ασπίδας του Αχιλλέα.
Μια πρώτη παρατήρηση για τη δίκη που περιγράφεται σε αυτό το απόσπασμα είναι ότι συμβαίνει στο πλαίσιο μιας αγοράς, μιας συνέλευσης ανθρώπων. Η δίκη αφορά μια ανθρωποκτονία, για την οποία ο δράστης ισχυρίζεται πως έχει πληρώσει την οικογένεια του θύματος αλλά ο αντίδικός του υποστηρίζει ότι δεν έχει λάβει τίποτα ως πληρωμή. Η πληρωμή ως αντιστάθμισμα για την ανθρωποκτονία ήταν συνήθης στην Αρχαία Ελλάδα και έχει σημασία ότι, εδώ, αναφέρεται αυτή η δυνατότητα σε αντίθεση με την αντεκδίκηση, η οποία ήταν επίσης πολύ διαδεδομένη στον αρχαίο κόσμο. Συνεπώς, η ομηρική δίκη έχει ήδη προχωρήσει από το σημείο της αυτοδικίας στην παρέμβαση ενός τρίτου, ο οποίος περιγράφεται ως κριτής (ἄμφω δ’ ἱέσθην ἐπὶ ἴστορι στο αρχαίο κείμενο) και αναμένεται να προβεί σε μία κρίση, που σήμερα θα λέγαμε δικανική, για την επίλυση της διαφοράς. Φαίνεται, πάντως, ότι πρόκειται για μια διαδικασία δίκης που έχει το στοιχείο της δημοσιότητας αλλά και όπου είναι δυνατόν να εκφραστούν οι απόψεις των παρευρισκόμενων, καθώς η άποψη του κοινού δείχνει να επηρεάζει την έκβαση της δίκης.
Πολλοί μεταφραστές και μελετητές του Ομήρου δεν είναι βέβαιοι για τα δύο χρυσά τάλαντα, τα οποία αναφέρεται ότι θα δοθούν σε όποιον αγορεύσει πιο συνετά. Είναι ενδιαφέρον σε νομικούς όρους (δικονομικούς θα λέγαμε σήμερα) να προβληματιστεί κανείς για το ποιος δίνει αυτά τα χρήματα και ποιος πρόκειται να τα λάβει. Σε αυτό το πλαίσιο, μία άποψη είναι ότι αυτά τα χρήματα είναι η αμοιβή του δικαστή, η οποία πληρώνεται από τους διαδίκους. Άλλη άποψη αναφέρει ότι αυτά τα χρήματα συνιστούν το αντικείμενο της διαφοράς, το οποίο θα πληρώσει ο ένας διάδικος στον άλλον, εφόσον πείσει τους παρευρισκόμενους και τον δικαστή με την αγόρευσή του. Μια τρίτη γνώμη ισχυρίζεται ότι το χρυσάφι αποτελεί κάποιου είδους «παράβολο» για να δικαστεί η υπόθεση, ενώ άλλοι μελετητές αναφέρουν ότι τα δύο τάλαντα θα είναι η αμοιβή του γέροντος που θα κάνει την καλύτερη αγόρευση και θα παρέχει την πιο ορθή λύση.
Ένα άλλο «δικονομικό», με σημερινούς όρους, κομμάτι της δίκης είναι το ποιος τελικά κρίνει. Με δεδομένο το κείμενο, θα έλεγε κανείς ότι οι γέροντες είναι αυτοί που κρίνουν αποτελώντας ένα είδος δικαστικού συμβουλίου (ἀμοιβηδὶς δὲ δίκαζον). Αν, όμως, οι γέροντες κρίνουν, ποια είναι η θέση του ίστορος; Αποτελεί έναν συντονιστή της συζήτησης, είναι ο ηγέτης του σώματος των γερόντων ή, ίσως, αυτός που έχει τον μεγαλύτερο σεβασμό από τα μέλη της κοινότητας; Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι το πλήθος μπορεί να επηρεάσει την έκβαση της απόφασης με βάση το ποιον ομιλητή επευφημεί περισσότερο. Ασφαλώς, η Ιλιάδα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κάποιου είδους εγχειρίδιο για το δικονομικό δίκαιο της μυκηναϊκής εποχής αλλά όλοι αυτοί οι προβληματισμοί έχουν αξία και δείχνουν ότι πολλές ελληνικές πόλεις της εποχής είχαν πιο εξελιγμένες διαδικασίες απονομής δικαιοσύνης από όσο κανείς θα περίμενε.
Ο δικαστικός αγώνας στην ασπίδα του Αχιλλέα αποκτά αξία, ακόμα κι αν αναλογιστεί κανείς την τοποθέτησή του πάνω σε αυτήν. Η διαδικασία κατασκευής της ασπίδας, σύμφωνα με τον μελετητή Franco Ferrucci, αντιστοιχεί στη δημιουργία του κόσμου, καθώς ο Ήφαιστος σφυρηλατεί την ασπίδα νύχτα και χρησιμοποιεί τέσσερα διαφορετικά μέταλλα, που αντιπροσωπεύουν τα τέσσερα στοιχεία (γη, νερό, φωτιά, αέρας), ενώ στις παραστάσεις της ασπίδας απεικονίζονται πολλές εκφάνσεις τόσο της ειρηνικής συμβίωσης όσο και σκηνών πολέμου. Η σημασία της ομηρικής δίκης σε αυτό το πλαίσιο είναι ενδεικτική για τη θέση που έχει η απονομή της δικαιοσύνης στις ανθρώπινες κοινότητες. Η ύπαρξη, έστω μιας πρώιμης μορφής, απονομής της δικαιοσύνης βρίσκεται στην ειρηνική κοινότητα ανθρώπων, δεν πρόκειται, συνεπώς, για έναν αγώνα με τα χαρακτηριστικά του πολέμου αλλά για έναν αγώνα που συμβαίνει στο πλαίσιο της ειρηνικής συνύπαρξης και, ίσως, διαφυλάσσει και κατά μία έννοια την ειρηνική συνύπαρξη – άλλωστε, και σήμερα η νομική επιστήμη μιλά για την ειρηνευτική λειτουργία του δικαίου ή ορισμένων ένδικων βοηθημάτων και διαδικασιών. Οι διαδικασίες αυτές είναι, κατά συνέπεια, απαραίτητες, για να επέλθει τελικά η κοινωνική ειρήνη και να μη διασαλευτεί η συνύπαρξη της κοινότητας από τις διαφορές μεταξύ των μελών της.
Κάπου εδώ έχει έρθει η ώρα να κλείσουμε αυτό το άρθρο. Στο δεύτερο μέρος θα γίνει αναφορά στη λειτουργία των πολιτειακών συνελεύσεων στον Όμηρο, όπως αυτές παρουσιάζονται στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Avramovic, S., 2017. Blood-money in Homer – role of istor in the trial scene on the shield of Achilles (Il. 18, 497-508). Zbornik PFZ, 67, (5) 723-756
- Ferrucci, F., 1980. The Poetics of Disguise. Ithaca: Cornell University Press
- The Shield of Achilles – Greek notions of justice, διαθέσιμο εδώ
