Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Πρόκειται για την τοπική αυτοδιοίκηση χωριών, κωμοπόλεων ή ομάδων οικισμών και χωριών (Ζαγοροχώρια, Μαδεμοχώρια, Μαστιχοχώρια). Οι μαρτυρίες είναι περιορισμένες για τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας. Οι συνθήκες για την ανάπτυξή τους ήταν ευνοϊκότερες τη δεύτερη περίοδο, όταν η παρακμή του κράτους άφησε περιθώρια στην αυτοδιοίκηση, ιδίως σε περιφέρειες με πυκνό ελληνικό πληθυσμό. Το κοινοτικό σύστημα δεν επιβλήθηκε από τον κατακτητή, ανέκυψε από την ανάγκη των υπόδουλων για αυτοδιοίκηση και από την ανοχή του κυρίαρχου καθεστώτος, αφού το πολύπλοκο διοικητικό σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αδυνατούσε να ασκήσει άμεση διοίκηση. Στην προαγωγή του συνέβαλε η εφαρμογή της αρχής της κοινοτικής ευθύνης και η απόφαση για κατ’ αποκοπή καταβολή των φόρων (τέλη 15ου αι.), ιδίως του κεφαλικού.
Το αναφερθέν σύστημα παρουσίαζε αποτέλεσμα σε περιοχές που υπήρχε σε έντονο βαθμό το χριστιανικό στοιχείο. Επιπλέον, μείωνε στο ελάχιστο τις απαιτούμενες δαπάνες για σχολεία, ορφανοτροφεία, μεταφέροντας αυτόν τον «πονοκέφαλο» στους υποτελείς. Δεν υπήρχε ενιαίο και ομοιόμορφο σύστημα αυτοδιοίκησης. Υπήρξαν ιδιαιτερότητες και ποικιλομορφία από τόπο σε τόπο, που οφείλονταν στις ποικίλες μορφές της κατάκτησης και της δουλείας. Η λειτουργία των κοινοτήτων, άλλωστε, ήταν άτυπη, χωρίς γραπτούς κανόνες και ειδικά καταστατικά. Οι κοινότητες δεν απολάμβαναν πλήρη και σταθερή αυτονομία. Άλλωστε, ο καθορισμένος από τις οθωμανικές αρχές τρόπος λειτουργίας τους δεν επέτρεπε κάτι τέτοιο. Διαμορφωνόταν ανάλογα με το συμφέρον της δημόσιας διοίκησης και επηρεαζόταν από κάθε συγκυριακή πολιτική εξέλιξη. Οι συνηθέστερες καταστρατηγήσεις της κοινοτικής αυτονομίας σημειώνονταν σε περιόδους πολέμων και εσωτερικών συγκρούσεων.
Η μορφή του κοινοτικού συστήματος και ο βαθμός αυτονομίας μιας κοινότητας ήταν συνάρτηση διαφόρων παραγόντων: i) του χρόνου κατάκτησης, πριν ή μετά την Άλωση, ii) του τρόπου κατάκτησης, υποταγή ή αντίσταση, iii) της γεωγραφικής θέσης, σημαντική τοποθεσία ή μεθοριακή περιοχή, iv) του πληθυσμιακού συνόλου, v) της οικονομικής σημασίας του τόπου, του καθεστώτος, της έγγειας ιδιοκτησίας. Τα περισσότερα προνόμια είχαν χωριά ή περιοχές βακούφικες. Η αυτοδιοίκηση γνώρισε άνθηση από τον 17ο αιώνα και εξής. Περιθώρια ανάπτυξης υφίσταντο στα χωριά που κατοικούνταν από ελεύθερους καλλιεργητές, στα κεφαλοχώρια. Κανένα περιθώριο δεν υφίστατο στα χωριά που ήταν τσιφλίκια. Κάθε χρόνο, στις 23/4 ή του Αγ. Γεωργίου (σπάνια και στις 26/10), τα μέλη της κοινότητας (ενήλικοι άνδρες, κληρικοί και λαϊκοί, αυτόχθονες, μόνιμοι κάτοικοι του τόπου και εφόσον είχαν πληρώσει τον κεφαλικό φόρο) συνέρχονταν σε κοινή μάζωξη, παρουσία του ιερέα, εξέλεγαν διά βοής τους κοινοτικούς άρχοντες (δημογέροντες, προεστούς, επιτρόπους, πρωτόγερους ή προύχοντες). Ο αριθμός τους ποίκιλε. Εκλέξιμοι ήταν όλοι οι αυτόχθονες άρρενες, εφόσον κατέβαλλαν τον κεφαλικό φόρο. Ανήκαν συνήθως στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα ή τους εγγράμματους, ηλικιακά ώριμοι με κύρος στην τοπική κοινωνία, με διοικητικές ικανότητες. Η εμπλοκή του εκκλησιαστικού σώματος ήταν σύνηθες φαινόμενο, καθώς αρχιερείς υποδείκνυαν τους κατάλληλους. Μάλιστα, σε μερικές περιπτώσεις, εκλέγονταν οι ίδιοι (οι προυχοντικές οικογένειες του Μοριά, με τα ιδιόκτητα χωριά των κολίγων, συνήθως διεκδικούσαν και τις θέσεις των αρχιερέων για τα μέλη τους).
Η θητεία τους ήταν ενιαύσια, δεν έλειπαν όμως και οι περιπτώσεις (ιδίως προς το τέλος της Τουρκοκρατίας) που παρατεινόταν σιωπηρά, άλλοτε με τη συναίνεση του κοινού και άλλοτε με εξωτερική παρέμβαση. Έτσι, η θητεία πολλών επεκτείνονταν για πολλά χρόνια, ορισμένες φορές έως και ισόβια. Οι δημογέροντες όλων των κοινοτήτων του καζά (επαρχίας) εξέλεγαν με πλειοψηφία τον κοτζαμπάση, αντιπρόσωπο στην έδρα της επαρχίας, με ετήσια θητεία. Είχαν δικαίωμα επανεκλογής και υποχρέωση λογοδοσίας.
Τα καθήκοντά τους ποικίλαν. Εκπροσωπούσαν την κοινότητα σε διαβουλεύσεις με τους φορείς εξουσίας. Ήταν υπεύθυνοι για τη διαχείριση των οικονομικών ζητημάτων και την είσπραξη φόρων, αποφασίζοντας οι ίδιοι το ποσό, που αναλογούσε σε κάθε οικογένεια. Αν ο καταβλητέος από την κοινότητα φόρος ήταν υψηλός, ειδικοί απεσταλμένοι τους στέλνονταν στην έδρα της επαρχίας, στον κοτζαμπάση, για τη μείωση ή την αναβολή πληρωμής του. Διαφορετικά, κατέφευγαν σε εσωτερικό ή εξωτερικό δανεισμό. Επιπλέον, επέβαλαν φόρους ή διενεργούσαν εράνους για την εκτέλεση έργων τοπικής ωφέλειας (συντήρηση σχολείων, μισθό δασκάλων, κατασκευή κρηνών, οδών κ.λπ.). Εισέπρατταν τα ενοίκια των κοινοτικών γαιών, μύλων κ.λπ. Ακόμη, ασκούσαν δικαστικά καθήκοντα στο όνομα του επισκόπου, στην περίπτωση που η κοινότητα απείχε μεγάλη χιλιομετρική απόσταση από την έδρα της επισκοπής. Εκδίκαση αστικού και οικονομικού δικαίου. Είχαν δικαίωμα υπεράσπισης των μελών της κοινότητάς τους στα ποινικά δικαστήρια. Επίσης, ήταν υπεύθυνοι για την τήρηση και την αποκατάσταση της τάξης. Τέλος, είχαν αρμοδιότητα τον διορισμό αγροφυλάκων και πολιτοφυλάκων, για την αποφυγή κλοπών και την ανεύρεση δραστών και κλοπιμαίων. Ανάμεσα σε όλα τα υπόλοιπα, είχαν να φροντίσουν την οργάνωση και τη λειτουργία σχολείων, τον διορισμό, την αμοιβή και την επίβλεψη των κοινοτικών δασκάλων, χορηγούσαν από το κοινοτικό ταμείο τρόφιμα και άλλα απαιτούμενα στα οθωμανικά στρατεύματα και συγκαλούσαν σε γενική συνέλευση τα μέλη της κοινότητας σε έκτακτες περιστάσεις.
Για το αξίωμα του προεστού προβλεπόταν αμοιβή, όχι απαραίτητα συμβολική, με ποικίλο και κυμαινόμενο ύψος, που ρυθμιζόταν από τις τοπικές συνθήκες. Οι προεστοί αντλούσαν επιπλέον εισοδήματα σε χρήματα και είδος από διάφορες πηγές ή «συνακόλουθα δικαιώματα»: ποσοστά από πρόστιμα επιβαλλόμενα για ζημιές, μέρος από τα ναυάγια που ξεβράζονταν (τζακίσματα) στις ακτές τους, από τελωνειακούς δασμούς, αμοιβές για εκδίκαση υποθέσεων, δώρα σε είδος από βοσκούς, καραβοκύρηδες, ψαράδες και άλλους επαγγελματίες κ.λπ. Ωστόσο, το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της ιδιότητάς τους σχετιζόταν με τον τομέα της φορολογίας. Συγκεκριμένα, η είσπραξη των φόρων και η δυνατότητα που τους παρέχονταν για ενοικίαση ή επινοικίαση των προσόδων μετατράπηκε βαθμιαία στη βασικότερη πηγή κέρδους.
Γενικά, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε, o θεσμός των κοινοτήτων κατάφερε να επιβιώσει, προβαίνοντας σε πλήθος αλλαγών. Οι αλλαγές αυτές δεν ακύρωναν το θετικό αντίκτυπο που είχε η λειτουργία τους: το γεγονός, ότι η κοινότητα μετρίαζε ως έναν βαθμό τις εξωτερικές επεμβάσεις, προσφέροντας μια ανάσα ελευθερίας, βοήθησε το ελληνορθόδοξο στοιχείο να έχει έναν υποτυπώδη πολιτικό βίο και να αντιμετωπίζει συλλογικά τα προβλήματα που προέκυπταν. Μέσω αυτού του συστήματος, επίσης, ενισχύθηκε η τάξη των προεστών, οι οποίοι ως μεσολαβητές μεταξύ της κοινότητας και των αρχών δημιούργησαν γύρω τους ένα δίκτυο επιρροών, που τους μετέτρεψε σε κυρίαρχους εκτεταμένων περιοχών, όπως π.χ. οι Μαυρομιχαλαίοι της Μάνης. Η θέση τους, πάντως, παρέμενε διφορούμενη: από τη μια, ελεύθεροι να πλουτίσουν σε βάρος των φορολογούμενων, από την άλλη, ως υπεύθυνοι για την τήρηση της τάξης και τη συλλογή των φόρων ήταν πάντα εκτεθειμένοι σε δημεύσεις και αποκεφαλισμούς σε περιπτώσεις αναταραχών, αφού οι Οθωμανοί συνήθιζαν να εκβιάζουν τους «μη συνεργάσιμους» επικεφαλής των κοινοτήτων, οδηγώντας τους σε οικονομικό αφανισμό ή και στον θάνατο. Έτσι, αν και το συγκεκριμένο αξίωμα τούς επιτρέπει να ηγηθούν ή να κατευθύνουν μια τοπική εξέγερση, αυτοί παραμένουν συχνά επιφυλακτικοί.
Σε γενικές γραμμές, οι επικεφαλής των κοινοτήτων αξιολογούνται με θετικό πρόσημο, καταφέρνοντας να ανταπεξέλθουν στις εκάστοτε δυσκολίες. Υπήρξαν και αντίθετες περιπτώσεις, συχνές αδικίες και αυθαιρεσίες, ιδιαίτερα κατά την όψιμη Τουρκοκρατία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ιωάννης Ε. Πολυχρονίδης (2017), Ελληνορθόδοξες κοινότητες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (18ος-19ος-αρχές 20ού αιώνα), Αθήνα: Εκδόσεις Τσουκάτου
- Δ. Παπασταματίου, Φ. Κοτζαγεώργης (2015), Ιστορία του νέου ελληνισμού κατά τη διάρκεια της οθωμανικής πολιτικής κυριαρχίας, Διαθέσιμο εδώ
- Κ. Κωστής (2016), Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας: η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος-21ος αιώνας (3η έκδοση). Αθήνα: Πατάκης.
