Του Νίκου Μελιτσιώτη,
Το φθινόπωρο του 317 π.Χ., κοντά στην περιοχή του σημερινού Ισπαχάν στο Ιράν, έλαβε χώρα η εξαιρετικής σημασίας, τόσο ιστορικά όσο και στρατηγικά, μάχη της Παραιτακίνης. Με αντιπάλους τον Ευμένη, στρατηγό-αυτοκράτορα της Ασίας διορισμένο από τον αντιβασιλέα Πολυπέρχονα, και τον Αντίγονο, στρατηγό της Ασίας διορισμένο από τον απερχόμενο αντιβασιλέα Αντίπατρο, η σύγκρουση αποτέλεσε ορόσημο τόσο για την εξέλιξη των αιματηρών Πολέμων των Διαδόχων, όσο και για την εξέλιξη της στρατηγικής και της εποπτείας.
Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο Αντίπατρος, από τη θέση του αντιβασιλέα, προχώρησε σε διανομή των Σατραπειών στους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, με τις συγκρούσεις μεταξύ τους να έχουν ήδη ξεκινήσει. Έτσι, ο Αντίγονος ονομάζεται Στρατηγός Ασίας, ο Σέλευκος Σατράπης Βαβυλώνας, ο Πτολεμαίος κρατά την Αίγυπτο και την Κυρήνη, ενώ ο Πείθωνας αναλαμβάνει τις Ανατολικές Σατραπείες. Όντας υπέργηρος, πεθαίνει το 319 π. Χ., ορίζοντας πριν το θάνατό του ως διάδοχο της αντιβασιλείας τον Πολυπέρχονα.
Βέβαια, ένα αρκετά μεγάλο μέρος του μακεδονικού στρατού απουσίαζε σε εκστρατεία στην Ασία, με αποτέλεσμα η επικύρωση από το μέρος που είχε μείνει πίσω να θεωρείται άκυρη. Έτσι ο Κάσσανδρος, ο Πτολεμαίος και ο Αντίγονος συμμάχησαν εναντίον του, με τον Ευμένη, σύμμαχο του απελθόντα Περδίκκα, να βρίσκεται στο πλευρό του Πολυπέρχονα. Ο Ευμένης, με τον τίτλο «Στρατηγός και Αυτοκράτωρ Ασίας», ευρισκόμενος ήδη εκεί, ξεκινά τη στρατολόγηση, καθώς οι δυνάμεις του είχαν, σε προηγούμενη σύγκρουση, ενωθεί με αυτά του Αντίπατρου.
Βάση για το στράτευμά του αποτέλεσαν οι αργυράσπιδες, 3.000 στον αριθμό, οι οποίοι παρέμεναν πιστοί στο βασιλικό οίκο. Έτσι, ύστερα από επίμονες προσπάθειες, κατάφερε να συγκεντρώσει 17.000 πεζούς, 6.300 ιππείς και 125 πολεμικούς ελέφαντες. Από την άλλη, ο Αντίγονος, ο οποίος ανέλαβε τη διοίκηση των συμμαχικών στρατευμάτων, κινήθηκε μέσω των άνω σατραπειών, ερχόμενος σε συμφωνία με το Σέλευκο και τον Πείθωνα, οι οποίοι τον ενίσχυσαν στρατιωτικά.
Οι δύο στρατοί ελίσσονταν για αρκετό καιρό, πριν συναντηθούν. Η σύγκρουση επισπεύστηκε, καθώς και οι δύο στρατηγοί επέλεξαν το ίδιο μέρος, την περιοχή της Γαβριήνης, προκειμένου να εγκατασταθούν, το φθινόπωρο του 317 π.Χ., και να περάσουν τον επερχόμενο χειμώνα σε ένα εύφορο και ασφαλές σημείο. Ο Ευμένης, θέλοντας να κουράσει τους αντιπάλους του, άφησε να διαρρεύσει ψευδές σχέδιο νυχτερινής επίθεσης, ενώ ο Αντίγονος, αντιλαμβανόμενος την παγίδα, έσπευσε στην περιοχή με το ταχύ ιππικό του, αφήνοντας πίσω το πεζικό και τους ελέφαντες. Ο Ευμένης, αντί να επιτεθεί στη θέα του αντίπαλου στρατεύματος, πίστεψε πως έφτασε σύσσωμο και καθυστέρησε παρατάσσοντας τις δυνάμεις του. Στο χρόνο αυτό, οι δυνάμεις του Αντίγονου ενώθηκαν, με τη σύγκρουση να είναι προ των πυλών.
Ο Ευμένης χώρισε το στρατό του σε 3 τμήματα, με τους πολεμικούς ελέφαντες να τοποθετούνται στην πρώτη γραμμή σε όλο το μήκος της παράταξης, με 45 εξ αυτών να τοποθετούνται σε μια γωνία μαζί με ψιλούς και τοξότες, προκειμένου να αποφευχθεί υπερκέραση. Στη δεξιά πτέρυγα, πίσω από τους ελέφαντες, τοποθέτησε μονάδες ιππικού σε δύο γραμμές, μεταξύ των οποίων βρίσκονταν δύο ίλες βασιλικών παίδων, ενώ πιο πίσω τοποθέτησε μια μονάδα 300 επίλεκτων ιππέων. Στο κέντρο τοποθέτησε, πίσω από τους ελέφαντες, 6.000 μισθοφόρους και από 3.000 αργυράσπιδες και υπασπιστές. Στα αριστερά, πίσω από τους ελέφαντες, τοποθέτησε τις υπόλοιπες μονάδες ιππικού, μεταξύ των οποίων 2 ίλες ξυστοφόρων.
Ο Αντίγονος από την άλλη, έφτασε στο πεδίο της μάχης με 65 πολεμικούς ελέφαντες, 10.400 ιππείς και 28.000 πεζούς. Ακολουθώντας την τακτική του Ευμένη, τοποθέτησε σε γωνία τους ισχυρότερους πολεμικούς ελέφαντες. Στα δεξιά τοποθέτησε τους εκλεκτότερους ιππείς του και μέρος των πολεμικών ελεφάντων στην πρώτη γραμμή, στο κέντρο τοποθέτησε το σύνολο των πεζών και τους υπόλοιπους πολεμικούς ελέφαντες, στην πρώτη γραμμή, ενώ στα αριστερά τοποθέτησε το ελαφρύ ιππικό και ενδεχομένως κάποια άρματα. Να σημειωθεί, πως η παράταξη του Αντίγονου δεν ήταν παράλληλη, αλλά λοξώς δεξιά προς αυτή του Ευμένη.
Και οι δύο αντίπαλοι είχαν ως σκοπό την υπερκέραση και την πλαγιοκόπηση του αντιπάλου τους. Στόχος του Ευμένη ήταν το αριστερό άκρο του Αντίγονου, όπου διέθετε τις ευέλικτες μονάδες, ενώ αντίθετα, ο Αντίγονος επιδίωκε την υπερκέραση του αντίπαλου δεξιού πλευρού, προκειμένου να πλήξει το αντίπαλο κέντρο.
Η μάχη ξεκινά με την επίθεση του Πείθωνα, από την αριστερή πλευρά του Αντίγονου, προς τη δεξιά πτέρυγα του Ευμένη, με το ελαφρύ ιππικό να αποφεύγει τους αντίπαλους ελέφαντες και οι ιπποτοξότες να προκαλούν σύγχυση και απώλειες στους αμυνόμενους. Καθώς οι 300 επίλεκτοι ιππείς δεν πρόλαβαν να αντιδράσουν έγκαιρα, ο Ευμένης μετακίνησε ελαφρούς Θράκες ιππείς προς τα αριστερά και πραγματοποίησε λοξώς δεξιά ελιγμό, εξωθώντας τον Πείθωνα σε υποχώρηση.
Παράλληλα, ο Ευμένης πέρασε στην αντεπίθεση, διατάσσοντας το κέντρο του να επιτεθεί στο αντίπαλο κέντρο, το οποίο και επικράτησε μετά από σκληρές μάχες, τρέποντας το πεζικό του Αντίγονου σε φυγή. Ο ίδιος, ακολουθώντας τις συμβουλές του επιτελείου του, τράβηξε πίσω τις γραμμές του, υποχωρώντας και συγκεντρώνοντας με τάξη τις δυνάμεις του. Κομβικό σημείο της μάχης αποτέλεσε η απόφαση των αργυράσπιδων να καταδιώξουν τους αντίπαλους πεζούς, δημιουργώντας ρήγμα στην παράταξη και αφήνοντας την αριστερή πτέρυγα εκτεθειμένη. Βλέποντας το ρήγμα αυτό ο Αντίγονος, επιτέθηκε με το άθικτο δεξί του τμήμα στην αριστερή πλευρά της αριστερής πτέρυγας, αιφνιδιάζοντας το διοικητή της πτέρυγας Εύδαμο και προκαλώντας αρκετές απώλειες.
Ο Ευμένης, βλέποντας την εξέλιξη της μάχης και μη μπορώντας να συγκρατήσει την ορμή του αντιπάλου του στο αριστερό του, διέταξε την υποχώρηση των προπορευόμενων τμημάτων του προς βοήθεια των πληττόμενων, με τον Αντίγονο να συμπτύσσεται με τη σειρά του, προς αποφυγή υπερφαλάγγισης. Το αποτέλεσμα της μάχης ήταν αμφίρροπο, με κανέναν από τους δύο αντιπάλους να μην αγγίζει τη νίκη.
Η μάχη αυτή, πέραν της σημασίας της για τη εξέλιξη των Πολέμων των Διαδόχων, οι οποίοι συνεχίστηκαν αιματηροί και σφοδροί, αποτελεί ένα πραγματικό μάθημα στρατηγικής. Η λοξή παράταξη εκμηδένιζε τις δυνατότητες υπερκέρασης, ενώ η σοφή χρήση του ελαφρύ ιππικού έφερε ισορροπία, καθώς η ταχύτατη κίνησή του ενδυνάμωσε τις δύο πλευρές. Η καινοτομία όμως, που εκτυλίχθηκε για πρώτη φορά σε αυτή τη μάχη είναι η απουσία των αντιπάλων στρατηγών από την πρώτη γραμμή και η επόπτευση της μάχης από απόσταση. Αν και η τακτική αυτή ενδεχομένως προκάλεσε πτώση του ηθικού των ανδρών, εντούτοις λειτούργησε ευεργετικά για τη διάσωση της παράταξης και την ανάληψη επιθετικών ενεργειών στον κατάλληλο χώρο και χρόνο, εντός της μάχης, γεγονός που θα μπορούσε να δώσει το νικητήριο πλήγμα στον αντίπαλο, εάν αυτός δε βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο εμπειρίας, όπως οι δύο στρατηγοί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- A. Billows (1990), Antigonos the One-Eyed and the Creation of the Hellenistic State. Λονδίνο: Univeristy of California Press
- Γ. Ντρόιζεν (2002) Ιστορία των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου Τόμος 1ος. (Μτφρ. Ρ. Αποστολίδης) Αθήνα: Εκδ. Τράπεζας Πίστεως
- Χ. Γιαννόπουλος (2009) Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Αθήνα: Εκδ. Περισκόπιο
- Ε.Κ.Π.Α. (2020) «Πρόγραμμα Συμπληρωματικής Εκπαίδευσης – Ελληνική Στρατιωτική Ιστορία – Στρατηγική και Ηγεσία». (Ακαδ. Υπευθ. Θεόδωρος Λιόλιος) 2420 – Αρχαία Ελληνική Στρατιωτική Ιστορία ΙΙ. Διδακτική Ενότητα 4 – Καινοτομία στην αλλαγή του τρόπου διοίκησης – Στρατιωτική ανάλυση: Μάχη της Παραιτακίνης
