Της Βάσως Σοφάνη,
Ο έρωτας είναι αδιαμφισβήτητα ένα από τα ισχυρότερα αισθήματα για τον άνθρωπο και έτσι αποτέλεσε αντικείμενο περιέργειας από τις απαρχές του χρόνου. Ερωτήματα όπως: Ποιο είναι το ποιόν του; Πώς συνδέεται ο έρωτας με το ωραίο και το αγαθό της ευδαιμονίας; Κατά τη διάρκεια της ιστορίας ερμηνεύθηκε με πολλούς τρόπους αλλά και παρερμηνεύτηκε, επειδή ο άνθρωπος δεν διέθετε τα κατάλληλα μέσα, ιδίως σε ό,τι αφορά τη σχέση του με την ηδονή. Με αποτέλεσμα να μην είναι λίγες οι φορές που αναδείχθηκε η αρνητική του πλευρά, καθιστώντας τον ανήθικο εξαιτίας της σαρκικής απόλαυσης, που προσέφερε.
Το Συμπόσιο, συγκεκριμένα, με το οποίο ασχολούμαστε, εικάζεται πως συγγράφηκε περίπου το 380 π.Χ. και αποτελεί την εξιστόρηση του Απολλόδωρου σχετικά με τη συζήτηση που διαδραματίστηκε στο σπίτι του Αγάθωνα, το προηγούμενο βράδυ, με αφορμή τη νίκη του στους ποιητικούς αγώνες. Το πρώιμο αυτό έργο του Πλάτωνα χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αφορά την παράθεση των απόψεων σχετικά με τον έρωτα και το πώς βλέπει ο κάθε παρευρισκόμενος τη γιορτή. Το δεύτερο αφορά την άποψη του Πλάτωνα, μέσα από τον μονόλογο του Σωκράτη, σχετικά με τον έρωτα, συνομιλώντας με την Διοτίμα. Τέλος, το δεύτερο μέρος χωρίζεται με την σειρά του σε δύο ενότητες, σε πρώτο επίπεδο έχουμε τον λόγο Σωκράτη και Διοτίμας, ενώ εν συνεχεία παρατίθεται ο επαινετικός λόγος του Αλκιβιάδη προς το πρόσωπο του Σωκράτη.
Ασχολούμενοι με το πρώτο μέρος, θα δούμε τις απόψεις του Φαίδωνα, ο οποίος βλέπει τον έρωτα από τη σαρκική οπτική και το ομοφυλοφιλικό πάθος. Για τον Παυσανία, ο έρωτας έχει μια εκλεκτή και ταπεινή φύση (180c – 185c), ενώ για τον Ερυξίμαχο ο έρωτας παίρνει τις αποχρώσεις του καλού και του κακού. Στη συνέχεια, θα δούμε και τις απόψεις όχι μόνο των αναφερόμενων, αλλά και των άλλων συνδαιτημόνων.
Πρώτος παίρνει τον λόγο ο Φαίδρος, παρουσιάζοντας την ιδέα του έρωτα ως μεγάλη και θαυμαστή, αιτία χρήσης αυτών των δύο επιθετικών προσδιορισμών αποτελεί το ότι θέλει να δείξει από την μια την σημαντικότητα του θεού και από την άλλη τον τρόπο που τον λαμβάνουν τον άνθρωποι. Αξιοσημείωτο αποτελεί το γεγονός ότι ο έρωτας εδώ συνδέεται με την ομοφυλοφιλία, κάτι τέτοιο αν και από την Αθηναϊκή κοινωνία ήταν ιδιαίτερα κατακριτέο, ήταν συχνό γεγονός και κυρίως από την ανώτερη τάξη. Μέσα στον λόγο παρατηρείται, επίσης, και μια έντονη αγανάκτηση του προς τους λόγιους της εποχής εκείνης, οι οποίοι κατά τον Φαίδωνα αν και τείνουν να εξυμνούν όλους τους θεούς, φαίνεται να παραγκωνίζουν τον θεό Έρωτα. Κάνει προσωπική ομολογία λέγοντας πως γι’ αυτόν ο έρωτας, εκτός από μείζονα θεό, αποτελεί και μείζον αγαθό για τον άνθρωπο. Δεν είναι, όμως, λίγες οι φορές που ο έρωτας ως αίσθημα ώθησε στην πραγματοποίηση των ηρωικότερων πράξεων και αυτό, γιατί η λογική αυτού που αγαπάει είναι σε θέση να θυσιάσει τα πάντα για τον άνθρωπο του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Αχιλλέας, που ξέροντας ότι με το να σκοτώσει τον Έκτορα θα οδηγούταν σε βέβαιο θάνατο, προτίμησε να θυσιάσει τον εαυτό του. Τέλος, ο λόγος του είναι κοσμημένος με γλωσσικό πλούτο εξαιτίας της χρήσης του φιλολογικών και μυθολογικών παραδειγμάτων, αναφερόμενος στον Ησίοδο, τον Παρμενίδη και τον Ακουσίλαο.
Ο Παυσανίας είναι ο επόμενος ομιλητής, ο οποίος, παίρνοντας τον λόγο, ανασκευάζει με σοφιστικό τρόπο όσα ειπώθηκαν προηγουμένως. Συσχετίζοντας την Αφροδίτη με τον έρωτα υποστηρίζει ότι ο τελευταίος έχει δύο υποστάσεις, όπως και η θεά. Η πρώτη είναι ότι είναι κόρη του Ουρανού γεγονός που την καθιστά ουράνια, ενώ η δεύτερη είναι ότι είναι κόρη του Δία και την αποκαλεί Πάνδημη. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα λεγόμενα του, ο έρωτας δεν είναι κακός, αλλά μπορεί να γίνει άσχημος ή ωραίος ανάλογα με το πού μας οδηγεί. Υποστηρίζει ότι ο έρωτας που επιλέγει την σωματική ομορφιά έναντι της ψυχικής είναι της Πάνδημης Αφροδίτης και κατά αυτό τον τρόπο ερωτεύονται οι κατώτεροι άνθρωποι, οι οποίοι επιδιώκουν μόνον την σαρκική ηδονή και όχι την ψυχική ανύψωση. Συνεχίζει κάνοντας λόγο για τους ανώτερους ανθρώπους, οι οποίοι δεν αρκούνται στον σαρκικό έρωτα, αλλά αναζητούν την ολοκλήρωση εκ τούτου. Ενώ κομβικό σημείο στη επιχειρηματολογία του αποτελεί το πώς ο ουράνιος έρωτας αντιπροσωπεύεται από το αρσενικό, λόγω χαμηλής νοημοσύνης του θηλυκού, ενώ για ακόμα μια φορά τίθεται το θέμα της ομοφυλοφιλίας και της παιδεραστίας και το πώς η πρώτη οδηγεί σε ανύψωση της ψυχής.
Ο Ερυξίμαχος, στη συνέχεια, μελετά τον έρωτα από ιατρικής πλευράς, όπως κάνει με όλα τα κοσμικά φαινόμενα και θεωρεί ότι είναι ένας «νόμος της φυσικής», δηλαδή εκδηλώνεται μέσα από μια συγκυρία φυσικών δυνάμεων στο σώμα μας. Αρχικά, ξεκινά ασκώντας έντονη κριτική στους προηγούμενους ομιλητές και στην συνέχεια έρχεται να υποστηρίξει την άποψη του Ηράκλειτου περί αρμονίας, η οποία αναφέρει ότι μέσα από τις καλύτερες συγκρούσεις πηγάζει και η μεγαλύτερη αρμονία. Βασικό του επιχείρημα είναι ότι ο γιατρός αποκαθιστά την υγεία ενός οργανισμού, εξασφαλίζοντας την αρμονία μεταξύ γλυκού – πικρού, ψυχρού – θερμού και υγρού – ξηρού στο σώμα. Έτσι, λοιπόν, και ο έρωτας, αφού κατέχει αυτή την συμπαντική δύναμη, έχει την ικανότητα να αποκαταστήσει τις αρμονικές σχέσεις, όχι μόνο μεταξύ των ανθρώπων αλλά και μεταξύ θεών και ανθρώπων. Επομένως, ο έρωτας είναι μια δύναμη της φύσης, που εξασφαλίζει την ομαλή σχέση μεταξύ των αντιθέτων.
Παίρνοντας το βήμα ο Αριστοφάνης ξεκινά ένα εγκώμιο, το οποίο αποτελείται από δύο μέρη. Αρχικά, κάνει λόγο για την δημιουργία των φύλων, θηλυκού και αρσενικού. Με κύριο γνώμονα την φαντασία του αποτυπώνει τον τρόπο δημιουργίας ενός όντος, που είχε θηλυκά και αρσενικά χαρακτηριστικά και αποκρουστική όψη, ονομάζοντάς το «ανδρόγυνο». Κατέχοντας όλες τις ιδιότητες, που επιθυμεί για να ανέβει στον ουρανό, προκάλεσε τον φόβο των Ολύμπιων και έτσι ο Δίας αποφάσισε να το χωρίσει στα δύο, ώστε να έχει λιγότερη ισχύ. Χωρισμένες κατά το ήμισυ, οι δύο αυτές ουσίες δεν σταματούν ποτέ να ψάχνει η μία την άλλη, για να ενωθούν, αυτή τους η επιθυμία ονομάστηκε έρωτας. Σχετικά με την ομοφυλοφιλία πιστεύει πως, λόγου χάρη, στους άντρες προέρχεται εξαιτίας της διάσπασης τους από ένα ενιαίο θηλυκό. Ωστόσο, προσωπική του άποψη σχετικά με την σκοπιμότητα του έρωτα είναι η γονιμοποίηση και η διαιώνιση του είδους, μια άποψη που επικρατεί μέχρι και σήμερα.
Ο Αγάθωνας, παίρνοντας τελευταίος τον λόγο, αναφέρει ότι ο Έρωτας, αν και είναι ο αρχαιότερος θεός, είναι πάντα νέος, πανέμορφος, δίκαιος και σοφός. Τον κοστολογεί με τρία επίθετα: «ευδαιμονέστατος», «κάλλιστος» και «άριστος». Ευδαιμονέστατος γιατί προϋποθέτει το τέλειο. Κάλλιστος γιατί είναι πάντα ο νεότερος των θεών και ο πιο απαλός και τέλος άριστος, αφού διακατέχεται από τέσσερις αρετές, την δικαιοσύνη, την σωφροσύνη, την ανδρεία και την σοφία. Προϋπόθεση για να βιώσεις τον έρωτα πρέπει η ψυχή σου να είναι αγνή και καθαρή, ώστε να ευδοκιμήσει σωστά, ενώ οι υπόλοιποι δεν είναι άξιοι, γιατί ο έρωτας δεν μπορεί να υπάρξει όπου υπάρχει ασχήμια, όπως και όπου υπάρχει έρωτας δεν υπάρχει ασχήμια. Ο έρωτας δεν μπορεί να μην είναι δίκαιος, γιατί είναι ελεύθερος και κανείς δεν μπορεί να τον εξαναγκάσει με την βία. Ενώ είναι και ανδρείος γιατί μπορεί και εξουσιάζει όλες τις ηδονές. Τον χαρακτηρίζει, όμως, και δημιουργικό, καθώς όταν υπάρχει τρέφει την ψυχή μας, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αναφέρει ότι ακόμα και ο πιο ατάλαντος άνθρωπος, όταν είναι ερωτευμένος, μπορεί να γίνει εκφραστής σπουδαίων μορφών τέχνης.
Ο έρωτας αποτελεί αναμφισβήτητα μια δύναμη έλξης της ψυχής προς τις ιδέες. Δίνει στην ψυχή τη δύναμη για την αναζήτηση της ελευθέριας και της αληθινής γνώσης. Στη σύγχρονη παράδοση, έρωτας σημαίνει αγάπη γι’ αυτό και στον Φαίδρο τονίζεται η αξία του, που στηρίζεται πάνω στο κάλλος. Έτσι, όντας κάτι ιερό απαιτεί και τον σεβασμό των ανθρώπων. Εν κατακλείδι, ο έρωτας δεν είναι ούτε κακός ούτε καλός, η έκβαση και το αποτέλεσμά του εξαρτώνται από εμάς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Καραλή, Σ. (2017, Φεβρουάριο 13). Πλατωνικός Έρωτας: Το εγκώμιο του μέγιστου φιλοσόφου της ανθρωπότητας για τον έρωτα στο Συμπόσιο και τον Φαίδρο. Ανάκτηση από https://www.postmodern.gr/
- Πλάτων. (χ.χ.). Συμπόσιο 198a–199c. Ανάκτηση από http://www.greek-language.gr/
- Χριστίνα, Κ. (χ.χ.). Η σημασία του έρωτα στο Συμποσιο και τον Φαίδρο. Ανάκτηση από http://ikee.lib.auth.gr/
