Οι 8 εκφάνσεις της θρησκευτικής συνείδησης

Της Δήμητρας Κουφωλιά, 

Το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία αποτελεί ένα δικαίωμα συνταγματικά κατοχυρωμένο που πολλές φορές λόγω της «ευαισθησίας» που το χαρακτηρίζει -αν μου επιτρέπεται ο όρος- βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων. Το δικαίωμα αυτό, εκτός από τη συνταγματική του κατοχύρωση στο άρθρο 13 του Συντάγματός μας, συναντάται και κατοχυρώνεται και σε άλλα υπερεθνικά κείμενα, και συγκεκριμένα στο άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), η οποία έχει κυρωθεί από την Ελλάδα και έχει καταστεί εσωτερικό της δίκαιο.

Το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία αναλύεται σε δύο εκφάνσεις: α) την ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως (παρ. 1 του άρθρου 13 Σ) και β) την ελευθερία λατρείας (παρ. 2 του άρθρου 13 Σ).

Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, η οποία θα μας απασχολήσει στη συγκεκριμένη ανάλυση, εντάσσεται στο πλαίσιο ενός καθεστώτος και άρθρου, το οποίο αποτελεί μη αναθεωρήσιμη διάταξη, έχει δε 8 εκφάνσεις, οι οποίες παρουσιάζονται απλά κι σύντομα ως εξής:

• Η πρώτη έκφανσή της είναι το δικαίωμα του καθενός να πρεσβεύει οποιαδήποτε θρησκεία ή το δικαίωμα να μην πρεσβεύει καμία θρησκεία (να είναι για παράδειγμα κάποιος άθεος ή αγνωστικιστής ή άθρησκος). Ως θρησκεία νοείται και η αποκλίνουσα από την ορθόδοξη εκκλησία διδασκαλία και μάλιστα συμπεριλαμβάνονται στην προστασία και οι αιρέσεις και τα σχίσματα.
• Δεύτερη έκφανση αποτελεί το δικαίωμα να εκδηλώνει κανείς ή να μην εκδηλώνει ή και να αποσιωπά τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ή την ανυπαρξία τους. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, το 2001 κρίθηκε Συνταγματική από το ΣτΕ η κατάργηση της αναγραφής του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες, ακόμα κι αν ήταν προαιρετική.
• Κατά τα παλαιότερα χρόνια, αποτελούσε (ποινικό) αδίκημα η μεταβολή των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σήμερα, όμως, αποτελεί την τρίτη έκφανση του δικαιώματος της ελευθερίας θρησκευτικής συνειδήσεως.
• Τέταρτη έκφανση της συγκεκριμένης ελευθερίας αποτελεί το δικαίωμα διάδοσης θρησκευτικών πεποιθήσεων γραπτά ή προφορικά ή μέσω τύπου κ.λπ.. Η συγκεκριμένη ελευθερία σταματά όμως «εκεί όπου αρχίζει η θρησκευτική ελευθερία του άλλου». Πρέπει να γίνεται η διάδοση, δηλαδή, με τέτοιον τρόπο ώστε να μην έχουμε περίπτωση προσηλυτισμού, ο οποίος απαγορεύεται ρητά.

• Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η έκφανση που αφορά στο δικαίωμα της θρησκευτικής συσσωμάτωσης σε θρησκευτικές κοινότητες, η οργάνωση, δηλαδή, στο πλαίσιο διάδοσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων των συγκεκριμένων θρησκευτικών ομάδων νομίμως. Πρέπει να επισημανθεί πως η ελληνική έννομη τάξη πέρα από τους κλασικούς τρόπους οργάνωσης προσώπων (σωματείο-ίδρυμα-αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία) εισήγαγε με τον Ν 4301/2014 τη δυνατότητα οργάνωσης ως εκκλησιαστικά νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου καθώς και το δικαίωμα αυτοδιοίκησης των τελευταίων.
• Η αρχή της ισότητας (άρθρο 4 Σ) διαμορφώνει την έκτη έκφανση δίδοντας δικαίωμα ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων. Το τελευταίο έχει εμφανή χαρακτήρα κι πρέπει να εφαρμόζεται στον χώρο κατάληψης δημοσίων θέσεων και αξιωμάτων.
• Έβδομη έκφανση αποτελεί το δικαίωμα της θρησκευτικής εκπαιδεύσεως, το οποίο έχει διττό περιεχόμενο. Αφενός σύγκειται από το δικαίωμα των γονέων να διαπαιδαγωγούν τα τέκνα τους σύμφωνα με τις δικές τους πεποιθήσεις με όριο την ενηλικίωση των παιδιών και αφετέρου από το δικαίωμα ίδρυσης θρησκευτικών εκπαιδευτηρίων από τις διάφορες θρησκευτικές κοινότητες.
• Τελευταία έκφανση αποτελεί το δικαίωμα του ανθρώπου να μην εξαναγκάζεται σε πράξεις ή παραλείψεις, που έρχονται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, προβλέπεται και η δυνατότητα απαλλαγής από τα στρατιωτικά καθήκοντα σε κάποιον που η θρησκεία του και οι πεποιθήσεις του δεν του επιτρέπουν να φέρει όπλα, πάντα όμως με κάποιο αντιστάθμισμα.

Η θρησκευτική ελευθερία συνιστά εν γένει ένα από τα πρώτα ατομικά δικαιώματα που διεκδικήθηκαν ήδη από τον 16^ο αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο, μετά τους μακρούς θρησκευτικούς πολέμους, ως αντίδραση στην απολυταρχική εξουσία του Ηγεμόνα, η οποία έφτανε ως και τον προσδιορισμό της θρησκείας των υπηκόων του. Η πανηγυρική διατύπωση που διακηρύσσει το Σύνταγμα, η ΕΣΔΑ καθώς και η πλούσια νομολογία που έχει διαμορφώσει το ΕΔΔΑ, αποδεικνύουν την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, αλλά συνάμα ευαίσθητη υπόσταση του συγκεκριμένου δικαιώματος, όπως αυτό αναλύθηκε.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ, ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ