Της Ιωάννας Μήτση,
Ο Ιωάννης Καποδίστριας αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική προσωπικότητα για τη δημιουργία του Ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους. Σίγουρα, το στίγμα του παραμένει ανεξίτηλο στην ιστορία, καθώς με το έργο του, το οποίο ήταν φοβερά ρηξικέλευθο για την εποχή του, έθεσε ισχυρά θεμέλια για την εξέλιξη του κράτους από τους επόμενους κυβερνήτες. Υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες μετά-απελευθερωτικές μορφές του Αγώνα, ίσως και η μεγαλύτερη. Προικισμένος με έξοχα διανοητικά και πνευματικά χαρίσματα συνέβαλε τα μέγιστα στη διασφάλιση της ελευθερίας και στη διοργάνωση της Ελεύθερης Ελλάδας. Ήταν ένας άνθρωπος με πολλές αρετές που φανερώνονται σε πολλά περιστατικά της ζωής του.
Λίγα λόγια, όμως, για αυτόν. Ο Ιωάννης Καποδίστριας ήταν Έλληνας διπλωμάτης και πολιτικός. Διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας και αργότερα πρώτος κυβερνήτης του Ελληνικού Κράτους, κατά τη μεταβατική περίοδο, που η χώρα τελούσε υπό την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Κέρκυρας με πολιτική παράδοση, για αυτό και εμπλέκεται με την πολιτική δράση ήδη από το 1803, οπότε και διορίστηκε γραμματέας της επικράτειας της Ιόνιου Πολιτείας. Αργότερα, γίνεται υπουργός Εξωτερικών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας από το 1815 έως το 1822. Τα επόμενα χρόνια αναδεικνύεται κυβερνήτης του νέου ελληνικού κράτους, όπου και προωθεί σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την αναδιοργάνωση της κρατικής μηχανής, ενώ ταυτόχρονα αναδιοργάνωσε τις ένοπλες δυνάμεις σε τακτικά σώματα υπό ενιαία διοίκηση. Επίσης, προσπάθησε να πετύχει την επέκταση των συνόρων του νέου κράτους και την κατοχύρωση της ελληνικής ανεξαρτησίας.
Το εγχείρημα του Καποδίστρια, όσον αφορά την εκπαίδευση, ήταν η δημιουργία ενός εκπαιδευτικού συστήματος που να μπορεί να μορφώσει το λαό και να του δώσει πρακτικές γνώσεις, έτσι ώστε να αναπτυχθεί η βιοτεχνία, η γεωργία και η κτηνοτροφία. Άλλωστε, η δημιουργία πανεπιστημιακής μονάδας δεν ήταν στις πρώτες προτεραιότητές του, καθώς η ίδρυση πανεπιστημιακής εκπαίδευσης σε μια κοινωνία σχεδόν καθολικού αναλφαβητισμού δεν θα είχε καμία λειτουργική σημασία και θα αποτελούσε μια περιττή πολυτέλεια. Η επιλογή του Καποδίστρια για παραμέληση της ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης στη δεδομένη συγκυρία δεν ήταν ιδεολογική, αλλά τακτική επιλογή.
Ο Καποδίστριας δεν ήταν αντίθετος με τη δημιουργία ιδρυμάτων ανώτατης εκπαίδευσης από θέση αρχής. Κατά τη διάρκεια της θητείας του στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας, ο Καποδίστριας είχε γνωρίσει τον Ιωάννη Δόμπολη στον οποίο και ενέπνευσε την ιδέα να διαθέσει μέρος της περιουσίας του για την ίδρυση πανεπιστημίου στο ελληνικό κράτος αν και όποτε αυτό δημιουργούταν. Ο Δόμπολης, το 1849 όρισε στη διαθήκη του το ποσό των 261.428 ρουβλιών για την ίδρυση πανεπιστημίου με τον τίτλο «Καποδιστριακό» στην Ελλάδα, υλοποιώντας την ιδέα του Καποδίστρια. Το 1815, ο Καποδίστριας είχε προτείνει τη δημιουργία ανώτατης σχολής με έδρα την Ιθάκη στο πλαίσιο της Επτανήσου πολιτείας.
Από την άφιξή του στην Ελλάδα το 1828, ο Καποδίστριας προσπάθησε να καταρτίσει ένα γενικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Έπρεπε να αρχίσει από το μηδέν, καθώς το έργο του δεν αφορούσε την ίδρυση σχολείων για ορισμένα παιδιά σε κάποια περιοχές- όπως ήταν τα μέχρι τότε ιδρυμένα σχολεία- αλλά επρόκειτο για ένα καθολικό εγχείρημα διαμόρφωσης ενός συνολικού δικτύου σχολείων για όλο τον πληθυσμό. Ο πρακτικός προσανατολισμός και η προσπάθεια σύνδεσης της χειρωνακτικής με την πνευματική εργασία ήταν δύο στόχοι που ο νέος κυβερνήτης θα προσπαθούσε να επιτύχει μέσα από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που θα έθετε σε εφαρμογή.
Πρώτα πρώτα, λοιπόν, στις 18 Οκτωβρίου 1829, στην Αίγινα, ο Καποδίστριας ορίζει Επιτροπή Προπαιδείας υπό την προεδρία του μετακληθέντος από την Κέρκυρα λόγιου Ανδρέα Μουστοξύδη για την οργάνωση των σχολείων του νεοσύστατου κράτους και τη σύνταξη διδακτικών βιβλίων. Η αξιολογότατη υποδομή που δημιούργησε η επιτροπή του Μουστοξύδη στον τομέα της παιδείας περιλάμβανε την εισαγωγή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας (του συστήματος Lancaster). Η αλληλοδιδακτική μέθοδος οργανώθηκε συστηματικά από τον κληρικό Andrew Bell και τροποποιήθηκε από τον Joseph Lancaster. Οι λόγοι που επέβαλλαν την εφαρμογή αυτής της μεθόδου διδασκαλίας ήταν οικονομικοί, καθώς δεν υπήρχαν ούτε δάσκαλοι ούτε πολλά σχολεία.
Η αλληλοδιδακτική μέθοδος αποσκοπούσε στη διδασκαλία πολλών μαθητών μαζί στον ίδιο χώρο και με μικρό κόστος. Η αλληλοδιδακτική εξυπηρέτησε την ανάπτυξη ενός συστήματος λαϊκής εκπαίδευσης, το οποίο ήταν φθηνό, καθώς δεν απαιτούσε πολλούς δασκάλους και πολλά βιβλία. Ο Καποδίστριας, λόγω της έλλειψης δασκάλων, αλλά και λόγω του ότι το βασικό περιεχόμενο του σχολείου ήταν η εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης υιοθέτησε την αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας, η οποία δεν απαιτούσε μεγάλο αριθμό εκπαιδευτικών. Με την αλληλοδιδακτική μέθοδο, οι μαθητές χωρίζονταν σε 8 κλάσεις (επίπεδα). Στην ανάγνωση, τη γραφή και τη γραμματική οι κλάσεις έκαναν μάθημα χωριστά, με διαφορετική ύλη.
Στα θρησκευτικά οι οχτώ κλάσεις διδάσκονταν σε τρία τμήματα. Στο πρώτο τμήμα (1-4 κλάσεις) διδάσκονταν οι προσευχές, στο δεύτερο τμήμα (5-7 κλάσεις) η ιερά ιστορία και στο τρίτο τμήμα (8η κλάση) η κατήχηση. Γραμματική διδάσκονταν η έβδομη και η όγδοη κλάση και ιχνογραφία οι κλάσεις 5-8. Στο τέλος της εβδομάδας, ο δάσκαλος εξέταζε τους μαθητές, προκειμένου να διαπιστώσει αν γνώριζαν την ύλη που αντιστοιχούσε στην κλάση τους. Οι μαθητές προάγονταν στην επόμενη κλάση κατά μάθημα. Έτσι ένας μαθητής που ήταν προχωρημένος στην ανάγνωση μπορούσε να παρακολουθεί την έκτη κλάση και στην αριθμητική να παρακολουθεί την τέταρτη κλάση. Ένας μαθητής που ήταν καλός και αφομοίωνε την ύλη μπορούσε να τελειώσει και τα οχτώ επίπεδα σε διάστημα μόλις 48 εβδομάδων.
Η εκπαίδευση επιτέλους αρχίζει να αφορά όχι μόνο τους άρρενες, αλλά και το θηλυκό φύλο το οποίο τόσα χρόνια παρέμενε παραγκωνισμένο και περιθωριοποιημένο αποκλειστικά στις οικιακές ασχολίες. Ενώ λοιπόν, γίνεται λόγος για εκπαίδευση τόσο των αγοριών, αλλά και των κοριτσιών με κοινούς σκοπούς, δε γίνεται λόγος για μεικτή εκπαίδευση. Η μεικτή εκπαίδευση λειτούργησε για μεγάλο χρονικό διάστημα ανεπίσημα, εξαιτίας της έλλειψης σχολείων για τα κορίτσια. Σταδιακά, άρχισαν να δημιουργούνται κτήρια που θα στέγαζαν και τη μόρφωση των κοριτσιών, ενώ το κράτος έστελνε απαγορευτικές εγκυκλίους για τη συνεκπαίδευση των δύο φύλων. Το «Παρθεναγωγείον των Αθηνών» ιδρύεται το 1825, λειτουργεί ως το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο θηλέων παρόλο που σε αυτό μαθήτευαν και αγόρια με δάσκαλο το Νεόφυτο Νικητόπουλο.
Επιπρόσθετα, ίδρυσε, πέρα από το παρθεναγωγείο, και άλλα πολυάριθμα εκπαιδευτικά κρατικά ιδρύματα. Το 1829 στην Αίγινα στεγάστηκε το Ορφανοτροφείο του οποίου στόχος ήταν η στέγαση και η εκπαίδευση των ορφανών παιδιών. Πρόεδρος της Επιτροπής Διοίκησης του Ορφανοτροφείου διορίστηκε ο Ανδρέας Μουστοξύδης. Έναν χρόνο μετά ιδρύει, και πάλι στην Αίγινα, το Πρότυπο. Η λειτουργία του αποσκοπούσε στην εκπαίδευση και τη μετεκπαίδευση δασκάλων στην αλληλοδιδακτική μέθοδο. Πρώτος δάσκαλος που συμμετείχε σε αυτήν τη μέθοδο ήταν ο Νικητόπουλος, ο οποίος αποχώρησε λόγω του συστήματος Sarazin, το οποίο αποφάσισε να ακολουθήσει ο Ιωάννης Κοκκώνης. Η μετεκπαίδευση διαρκούσε τρεις μήνες, ενώ διαιρούταν σε τέσσερις περιόδους. Οι απόφοιτοι έδιναν εξετάσεις και αν πετύχαιναν διορίζονταν σε αλληλοδιδακτικά σχολεία.
Σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του Πρότυπου, οι επιτυχόντες δε ξεπέρασαν τους 40. Ακόμη ιδρύει το «Κεντρικόν Σχολείον» στα τέλη του 1829. Σκοπός του ήταν η εκπαίδευση κρατικών υπαλλήλων και εκπαιδευτικών για τα μελλοντικά δευτεροβάθμια σχολεία που επρόκειτο να δημιουργηθούν. Στο Κεντρικό Σχολείο, μάλιστα, γίνεται η πρώτη μαθητική κινητοποίηση. Βαρύνουσας σημασίας είναι και η ίδρυση της Γεωργικής Σχολής το 1929 στην Τίρυνθα. Το πρώτο έτος της λειτουργίας της είχε 30 περίπου μαθητές, ενώ στην πορεία αντιμετώπισε προβλήματα υποχρηματοδότησης. Αν και η σχολή αυτή ήταν μοναδική στο είδος της αριθμούσε 7 μαθητές μετά από λίγα χρόνια. Ιδρύει, επίσης, το Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο για την παραγωγή βαθμοφόρων του στρατού, καθώς και Εκκλησιαστικό Σχολείο για την εκπαίδευση των ιερέων.
Στο μορφωτικό έργο του Καποδίστρια συγκαταλέγεται η ίδρυση ουσιαστικά του πρώτου τυπογραφείου στον ελεύθερο ελληνικό χώρο, στην Αίγινα και η πρόθεση σύστασης Εθνικού Μουσείου και Βιβλιοθήκης. Στο Εθνικό Τυπογραφείο της Αίγινας, τυπώθηκε η πρώτη εφημερίδα της απελευθερωμένης Ελλάδας, η «Αιγιναία». Η έκδοση περιλάμβανε επτά φύλλα που κυκλοφόρησαν από τις 15 Μαρτίου έως τις 15 Σεπτεμβρίου 1831. Στην ύλη της εφημερίδας, η οποία επείχε θέση ημιεπισήμου οργάνου της κυβέρνησης του Καποδίστρια περιλαμβάνονταν κυβερνητικές πράξεις που αφορούσαν στη δημόσια εκπαίδευση, ειδήσεις για τα σχολεία της Ελλάδας, διδακτικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνταν στην Ελλάδα ή σε άλλα έθνη, καθώς και ειδήσεις για διδακτικά βιβλία που τυπώνονταν στην Ελλάδα ή το εξωτερικό.
Κλείνοντας, ο Καποδίστριας έκανε σίγουρα λάθη, όμως σε λιγότερα από τέσσερα έτη διακυβέρνησης έστησε όρθιο ένα κράτος, πετυχαίνοντας περισσότερα από όσα οι διαιρεμένοι Έλληνες πέτυχαν με αγώνες και αίμα επί επτά έτη πολέμου. Πράγματι, προέβλεψε και αρκετά πράγματα σωστά. Σήμερα, τον κρίνουμε όλοι εμείς από τις πράξεις του και κατανοούμε τις αποφάσεις του. Νιώθουμε θαυμασμό και απέραντο σεβασμό προς το πρόσωπό του και αναγνωρίζουμε το έργο του και τη θυσία του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δημαράς, Α. (1973), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια Ιστορίας). Τόμοι Α΄- Β. Αθήνα: Εστία.
- Δημαράς, Α. (1977), Εκπαίδευση. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τόμος ΙΓ’. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
- Δημαράς, Α. (1978). «Ξένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος». Στο Δελτίο της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Τεύχος 2. Αθήνα: Σχολή Μοραΐτη
- Α. Ε. Βακαλόπουλος (2005), Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας.
- Ιωάννης Δόμπολης – Ο φλογερός εραστής της παιδείας. Διαθέσιμο εδώ
