Βασίλειος Β΄ «Βουλγαροκτόνος»· συνετός ή βάναυσος; (Μέρος Β΄): Στρατιωτικά θέματα και Διπλωματία ως το 995

Του Γιώργου Γαλανάκη,

Το 976, με τον αιφνίδιο θάνατο του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή, άρχιζε για το Βυζάντιο μια νέα, μεταβατική περίοδος. Ο νέος αυτοκράτορας, Βασίλειος Β΄ ήταν μόνο 18 ετών και ακόμα ανέτοιμος να αναλάβει τη διοίκηση. Γι’ αυτό, κατά την επόμενη δεκαετία, τα ηνία κρατούσε ο θείος του, Βασίλειος Λακαπηνός, ο οποίος προσπαθούσε να κρατά σχετικά ικανοποιημένο το νεαρό αυτοκράτορα. Σταδιακά όμως, ο Βασίλειος, ωρίμαζε, συνειδητοποιούσε ότι υπήρχαν αυξημένες ανάγκες για την αυτοκρατορία και διαφορετικές προτεραιότητες. Ορισμένες γειτονικές χώρες, αλλά και επιφανείς άρχοντες στο εσωτερικό εξελίσσονταν σταθερά σε απειλή για το θρόνο στην Κωνσταντινούπολη.

Από το 985, ο Βασίλειος Β΄ όντας πια έτοιμος να αναλάβει την ευθύνη της αναδιοργάνωσης του Βυζαντίου, παραγκώνισε το Λακαπηνό και ενεπλάκη με προσήλωση στα καθήκοντά του. Από το 976, με την είδηση του θανάτου του Τσιμισκή, η «αριστοκρατία» στη Δ. Βουλγαρία, υπό τους Σαμουήλ, Δαβίδ, Μωυσή και Ααρών βρήκε ευκαιρία να αποστατήσει και να αποσπασθεί από το Βυζάντιο. Στο μεσοδιάστημα των επόμενων 10 ετών, οι 4 αδερφοί «κομητόπουλοι» είχαν κατορθώσει να χτίσουν μία νέα αυτοκρατορία, που συνεχώς επεκτεινόταν εις βάρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Με τον καιρό, εκ των τεσσάρων αδερφών αναδείχθηκε ο Συμεών σε «μόναρχο», που ήταν και ο περισσότερο φιλόδοξος, με απώτερο σκοπό την εκθρόνιση του Βασιλείου Β΄· του μόνου που θα μπορούσε να μπει εμπόδιο στην εξάπλωση της επιρροής του. To 986 o Βασίλειος ξεκίνησε λοιπόν εκστρατεία από την Κωνσταντινούπολη, προκειμένου, να αναχαιτίσει τις βουλγαρικές επιδρομές στον ελλαδικό χώρο. Οι τότε επιφανέστεροι στρατηγοί, δεν ακολούθησαν το Βασίλειο στο μέτωπο, αφού δεν υπήρχε εμπιστοσύνη ούτε από μέρους του αυτοκράτορα, ούτε από μέρους των στρατηγών. Εξάλλου, είχαν ήδη φανεί τα πρώτα σημάδια της αποστροφής του Βασιλείου προς τους στρατηγούς εκπροσώπους «ευγενών», μιας και εκείνοι πολλάκις έκαναν έκδηλη την πρόθεσή τους για σφετερισμό του στέμματος στο παρελθόν. Ο Βασίλειος αν και νέος, είχε επαρκή εμπειρία από συνωμοσίες κατά τους στέμματος και πραξικοπήματα στην ως τότε ζωή του. Στα στρατιωτικά θέματα όμως, ο βασιλιάς δεν είχε ακόμη την απαιτούμενη κατάρτιση και έτσι, μετά από αποτυχία στην πολιορκία που επιχείρησε στη Σαρδική, υποχώρησε. Το αυτοκρατορικό κύρος δέχτηκε πλήγμα και τότε, άλλοι, εσωτερικοί εχθροί του Βασιλείου επωφελήθηκαν της συγκυρίας, αμφισβητώντας την αξία του και το δικαίωμά του στο θρόνο. Ήταν η ευκαιρία των μεγαλοκτηματίων να ανεβάσουν στην εξουσία έναν άλλον ισχυρό άνδρα, που θα εκπροσωπούσε τα συμφέροντά τους.

Το καλοκαίρι του 987, οι ισχυρότεροι στρατιωτικοί των ανατολικών θεμάτων, εξέλεξαν ως νέο αυτοκράτορα το Βάρδα Φωκά. Την ώρα της αναγόρευσής του όμως, έφθασε η είδηση πως στη Μελιτηνή αναγορεύτηκε αυτοκράτωρ και ο Βάρδας Σκληρός. Αμφότεροι ήταν οι πιο ξακουστοί στρατηγοί σε όλη την επικράτεια! Ήταν όμως και εξαιρετικά ανταγωνιστικοί και ύπουλοι, διότι είχαν ήδη βρεθεί διεκδικητές του θρόνου ξανά στο παρελθόν, αλλά και αντίπαλοι, όταν ο Φωκάς είχε ανακληθεί από την εξορία και κατάφερε να εκδιώξει το Βάρδα Σκληρό μετά από μακρές, επίπονες και εντυπωσιακές μάχες. Μάλιστα, προκειμένου να λήξει η διαμάχη τους, έφθασαν να μονομαχήσουν το 979, οπότε και ο Σκληρός διέφυγε στους Άραβες. Τα χρόνια αυτά όμως είχαν παρέλθει και οι δύο ανταπαιτητές έπρεπε να συμβιβαστούν, έστω και προσποιητά. Γρήγορα έφθασαν σε συμφωνία. Βέβαια, ακολούθησαν αλλεπάλληλες παρασκηνιακές απόπειρες παγίδευσης του ενός έναντι του άλλου. Αυτός που κατάφερε «κίνηση ματ» ήταν ο Βάρδας Φωκάς, που απομόνωσε το Σκληρό σε φρούριο και συνέχισε την πορεία του κατά του νόμιμου αυτοκράτορα με πανίσχυρο πια στρατό και χωρίς άλλες έγνοιες. Στην πορεία διαίρεσε το στράτευμα σε δύο μέρη, για να καταβάλλει δύο μέτωπα, που θα έφερναν ασφαλέστερα την είσοδό του στην Πόλη. Το ένα τμήμα θα κινούταν κατά της Χρυσόπολης, πλησίον της πρωτεύουσας, με επικεφαλής τον Καλοκύρη Δελφινά και το άλλο υπό τον ίδιο το Β. Φωκά θα έλεγχε τα στενά του Ελλησπόντου, προκειμένου να αποκλείσει τον ανεφοδιασμό. Ο σφετεριστής όμως, είχε υποτιμήσει την ευφυΐα του νεαρού Βασιλείου Β΄.

Τάχιστα είχε εκτιμήσει ο αυτοκράτορας τις συγκυρίες και αποδεχόμενος την αδυναμία του να αντιμετωπίσει τα στρατεύματα που διέθετε ο Φωκάς, κινήθηκε στο διπλωματικό πεδίο, προσεγγίζοντας τους Ρως, προσδοκώντας να κερδίσει στήριξη από το Βλαδίμηρο του Κιέβου και να αυξήσει την επιρροή του εκεί. Το αντάλλαγμα που ζητούσε ο Βλαδίμηρος ήταν ένας γάμος με μία Βυζαντινή Πορφυρογέννητη. Έτσι, με αντάλλαγμα την αδελφή του αυτοκράτορα, Άννα, ο Ρώσος ηγεμόνας παραχώρησε 6.000 από τους κορυφαίους πολεμιστές του τότε κόσμου για τον Βασίλειο, που αποτέλεσαν τη Βαράγγεια φρουρά του. Με την αξιοσημείωτη συνεισφορά των Βαράγγων, ο Βασίλειος κατατρόπωσε και αποδεκάτισε τα στρατεύματα του Δελφινά στη Χρυσόπολη. Ύστερα, στράφηκε κατά του Φωκά στην Άβυδο, ο οποίος προτού καταφέρει καν να εκδηλώσει αποτελεσματικά την έφοδό του, έπεσε νεκρός από το άλογό του, κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Πολλές υποθέσεις έχουν γίνει για το πώς απεβίωσε ο στασιαστής, όμως αποδεδειγμένη ή κοινώς αποδεκτή θεωρία ακόμα δεν έχει διατυπωθεί. Όλα τα ηγετικά στελέχη των στρατευμάτων του Φωκά συνελήφθησαν, ο Σκληρός ήρθε σε συμβιβασμό με τον βασιλιά, που του παραχώρησε τον τίτλο του κουροπαλάτη και κτήματα στη Θράκη και ως τον Απρίλη του 989, ο Βασίλειος Β΄ ήταν πια αδιαφιλονίκητος αυτοκράτορας. Είχε εξουδετερώσει τους πιο απειλητικούς από τους δυνατούς στο Βυζάντιο. Μπορούσε πλέον να προχωρεί ελεύθερα στην επίλυση των εξωτερικών ζητημάτων, είτε με διπλωματικά μέσα είτε με στρατιωτικά.

Προτεραιότητα ήταν η διευθέτηση των θεμάτων με το Σαμουήλ. Προέκυψε εμπλοκή όμως στις σχέσεις με τους Ρως, καθότι ο γάμος της Άννας με το Βλαδίμηρο αργούσε. Προκειμένου να επισπεύσει η βυζαντινή πλευρά την αποστολή της πριγκίπισσας, ο Ρώσος ηγεμόνας εισέβαλε στη Χερσώνα της Κριμαίας το καλοκαίρι του 989. Ο Βασίλειος, δέχθηκε να στείλει την αδερφή του υπό τον όρο πως μαζί με το Βλαδίμηρο, σύσσωμος ο λαός των Ρως θα βαπτιζόταν, αποδεχόμενος την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ο όρος έγινε δεκτός, ο γάμος τελέστηκε, οι βαπτίσεις επίσης, και έτσι, οι σχέσεις με τους Ρως συνεχώς βελτιώνονταν, όπως και η επιρροή του Βασιλείου στους Ρως. Η νέα εκκλησία, που διαμορφώθηκε στο Κίεβο, επίσης, τέθηκε υπό την εποπτεία του Οικουμενικού Πατριάρχη.

Έχοντας επιλύσει τα διπλωματικά θέματα με τους Ρώσους και έχοντας αποκαταστήσει την αίγλη του, τώρα μπορούσε να στραφεί κατά του Σαμουήλ. Πράγματι, αμέσως έπειτα ξεκίνησε διπλωματικές συναντήσεις με Σέρβους και Κροάτες, προσδοκώντας στην αύξηση της πίεσης κατά του ηγεμόνα των Βουλγάρων. Όμως, το 994, το Φατιμιδικό χαλιφάτο απείλησε το εμιράτο των Χαμδανιδών στο Χαλέπι. Οι συμμαχικές δυνάμεις Βυζαντινών και Αράβων του Χαλεπίου, αντιλαμβανόμενες πως δε θα άντεχαν σε μακρά πολιορκία, έστειλαν επιστολή στο Βασίλειο, προκειμένου να συμβάλει τουλάχιστον με την παρουσία του, για να σπάσει η πολιορκία. Ήταν αναγκαίο το Χαλέπι να μείνει όρθιο για το Βυζάντιο, καθώς σε γεωστρατηγικό επίπεδο διασφάλιζε τις πόλεις της Αντιοχείας και της Λαοδικείας από περαιτέρω κίνδυνο από το χαλιφάτο. Άμεσα, ο Βασίλειος συγκέντρωσε τα αναγκαία σώματα στρατού και τον Απρίλη του 995 προς έκπληξη όλων διέσχισε τάχιστα τη Μικρά Ασία. Στη θέα των αυτοκρατορικών στρατευμάτων, οι Φατιμίδες υποχώρησαν τρομοκρατημένοι προς τη Δαμασκό και ο Βασίλειος θα κορύφωνε πιο ισχυρός και ένδοξος από ποτέ, αυτό που ο Schlumberger ονόμασε «Βυζαντινή Εποποιΐα»· ο δρόμος των ενδοξότερων επιτυχιών σε κάθε μέτωπο του Βασιλείου Β΄ ανοιγόταν μπροστά του για όλα τα επόμενα χρόνια.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Σκυλίτζης Ι., A Synopsis of Byzantine History 811-1057, (transl.) Wortley J., Cambridge University Press, Cambridge 2010
• Ψελλός Μ., A History of Psellus, (ed.) Σάθας Κ., Metheun& Co.,36 Essex Street, W.C., London 1899
• Αντωνιάδη Σ. Α., Δοκίμιο για την ηθική αποκατάσταση του Βασιλείου Β΄, Μακεδονικά, τ.γ΄, Θεσσαλονίκη 1956
• Ζακυθηνός Δ., Βυζαντινή Ιστορία, Δωδώνη, Αθήνα 2015
• Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ.β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993
• Σαββίδης Α., Μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας 11^ου-13^ου αιώνα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995
• Χριστοφιλοπούλου Αι., Βυζαντινή Ιστορία Β΄2, 867-1081, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1997
• Harvey A., Economic expansion in the Byzantine Empire 900-1200, Cambridge University Press, Cambridge 2002
• Holmes C., Basil II and the Governance of Empire, Oxford University Press, N.Y. 2005
• Schlumberger G., Η βυζαντινή εποποιΐα, Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος, τ.β΄, μτφρ. Λαμπρίδης Ι., Δημιουργία, Αθήνα 1999
• Stephenson P., The Legend of Basil the Bulgar-Slayer, Cambridge University Press, Cambridge 2003
• Treadgold W., A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, Stanford, California 1997