Του Βασίλη Πλαΐτη,
Η Μεταπολίτευση, ως ιστορική περίοδος, επέφερε πολλές σημαντικές μεταβολές στο κράτος και στην κοινωνία. Ένας από τους τομείς στον οποίο επήλθε σημαντική μεταρρύθμιση ήταν το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας, που είχε επηρεαστεί σημαντικά από το πρότερο δικτατορικό καθεστώς της χώρας. Παρουσιάστηκε επίσης, η ανάγκη να εναρμονιστεί το εκπαιδευτικό σύστημα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, καθώς η χώρα εντασσόταν στην Ενωμένη Ευρώπη. Γενικά, η περίοδος αυτή (1974-1985) μπορεί να χωριστεί σε δύο υποπεριόδους, με πρώτη την περίοδο διακυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας (1974-1981) και με δεύτερη την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ (1981-1985).
Η πρώτη περίοδος μεταρρυθμίσεων (1974-1981), κατά τη διακυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, περιέχει μεταρρυθμίσεις αρκετά μετριοπαθείς, που βασίζονται στις προδικτατορικές ρυθμίσεις της Ένωσης Κέντρου, με βασικό τους εμπνευστή τον Ευάγγελο Παπανούτσο. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές απηχούσαν την ανάγκη να ξεπεραστεί το απαρχαιωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο είχε συνδεθεί με τη Χούντα και το μεταπολεμικό αυταρχισμό. Για το λόγο αυτό, οι αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα είχαν και τη στήριξη της τότε αντιπολίτευσης. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές έγιναν κυρίως επί της υπουργίας του Γ. Ράλλη (μετέπειτα αρχηγός της ΝΔ και πρωθυπουργός το 1980-81), το 1976.
Η πιο σημαντική μεταρρύθμιση του Ράλλη ήταν αναμφίβολα η καθιέρωση της δημοτικής έναντι της καθαρεύουσας, ένα τεράστιο βήμα προς το τέλος του γλωσσικού ζητήματος. Άλλωστε, το 1975 είχε παραλειφθεί από το Σύνταγμα η διάταξη που όριζε την καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα του κράτους, ανοίγοντας το δρόμο για την παραπάνω μεταρρύθμιση. Επιβλήθηκε επίσης η δωρεάν παιδεία σε όλες τις βαθμίδες, ανατρέποντας τις αντίθετες ρυθμίσεις της Χούντας. Μια άλλη, «διορθωτική», μεταρρύθμιση ήταν αυτή που θέσπιζε την 9ετή υποχρεωτική εκπαίδευση (6 χρόνια Δημοτικό και 3 Γυμνάσιο), όπως είχε διαμορφωθεί από τις παρεμβάσεις της Ένωσης Κέντρου το διάστημα 1963-65. Συνέπεια της αλλαγής αυτής ήταν η διάσπαση της (6ετούς) Μέσης Εκπαίδευσης σε Γυμνάσιο και Λύκειο (3 έτη το κάθε ένα) και η κατάργηση των προαγωγικών εξετάσεων από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο. Έπειτα, καθιερώθηκε η διδασκαλία των αρχαίων κειμένων στη Μέση Εκπαίδευση από μετάφραση. Τέλος, επί Γ. Ράλλη ενισχύθηκε η τεχνική εκπαίδευση, μιας και διασπάστηκε σε Τεχνικές Σχολές και Τεχνικά Λύκεια (σημερινά ΕΠΑΛ) και κατέστη ισότιμη με τη Γενική Εκπαίδευση, μέτρο που αποσκοπούσε στον εναρμονισμό με τα δυτικά ευρωπαϊκά πρότυπα.
Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, όπως αναφέρθηκε, είχαν γενικά τη σύμφωνη γνώμη της αντιπολίτευσης. Η κριτική που ασκήθηκε, αφορούσε θέματα που οι μεταρρυθμίσεις δεν εξέτασαν, όπως η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και η εισαγωγή περισσότερων φοιτητών στα ΑΕΙ. Τονίστηκε επίσης, η διατήρηση των κοινωνικών ανισοτήτων στην εκπαίδευση, οι οποίες θα ωθούσαν τα παιδιά φτωχότερων οικογενειών στη βιομηχανική παραγωγή. Από τη σημερινή γνώση, θα μπορούσαμε επίσης να πούμε ότι η Τεχνική Εκπαίδευση δεν κατέστη (και δεν έχει ακόμα καταστεί) ουσιαστικά ισότιμη με τη Γενική Εκπαίδευση σε θεωρητικό και κοινωνικό επίπεδο. Γενικά, οι ρυθμίσεις της πρώτης αυτής περιόδου (1974-1981) αποτέλεσαν μια μετριοπαθή αλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος, που ταιριάζει στο συναινετικό πνεύμα των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης.
Μετά τις εκλογές του Οκτωβρίου του 1981 και το θρίαμβο του ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου επί της ΝΔ, ξεκινά η δεύτερη περίοδος που θα εξετάσουμε, η οποία ολοκληρώνεται με τις εκλογές του Ιουνίου 1985. Υπουργοί Εθνικής Παιδείας κατά την περίοδο αυτή διετέλεσαν ο Λευτέρης Βερυβάκης (1981-82) και ο Απόστολος Κακλαμάνης (1982-1985), με το έργο του δεύτερου να είναι το πιο πλούσιο. Οι μεταρρυθμίσεις αυτής της περιόδου είναι αρκετά πιο ριζοσπαστικές από αυτές του 1976 και βασίζονται στις γενικότερες διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ περί κοινωνικής αλλαγής και προόδου.
Ο προοδευτισμός των ρυθμίσεων φαίνεται αρχικά από την κατάργηση του πολυτονικού συστήματος και την αντικατάστασή του από το μονοτονικό, ένα μέτρο που φάνταζε ακραίο μόλις δέκα χρόνια πριν. Έτσι έκλεισε και οριστικά το γλωσσικό ζήτημα. Έπειτα, επήλθαν πολλές αλλαγές στη δομή και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος, καθώς (επαν)ιδρύθηκε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, αντικαθιστώντας το ΚΕΜΕ, και καταργήθηκε η θέση των εποπτών εκπαίδευσης, οι οποίοι αντικαταστάθηκαν από τους Σχολικούς Συμβούλους. Επίσης, προβλεπόταν και η συγκρότηση Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας, το οποίο θα πρότεινε τις εισηγήσεις τοπικών, νομαρχιακών και περιφερειακών επιτροπών Παιδείας στο Υπουργείο Παιδείας. Ωστόσο, η πρόταση αυτή έμεινε στα χαρτιά.
Όσον αφορά την Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ εισήγαγε πολλές μεταρρυθμίσεις. Ανανεώθηκαν τα προγράμματα μαθήματων, μερικά μαθήματα αντικαταστάθηκαν από άλλα (π.χ. η Πατριδογνωσία έγινε Μελέτη Περιβάλλοντος) και γράφτηκαν εγχειρίδια και για τους εκπαιδευτικούς. Επίσης, καταργήθηκαν οι εισιτήριες εξετάσεις από το Γυμνάσιο στο Λύκειο, δημιουργήθηκε το σύστημα δεσμών για την εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, και έγιναν περαιτέρω ρυθμίσεις για την ουσιαστική εξίσωση της Τεχνικής με τη Γενική Εκπαίδευση. Έπειτα, ο κοινωνικά προοδευτικός χαρακτήρας των ρυθμίσεων ενισχύθηκε από την ολοκληρωτική κατάργηση της χωριστής εκπαίδευσης των δύο φύλων και από τη σύσταση του θεσμού των μαθητικών κοινοτήτων, ένας έμπρακτος τρόπος δημοκρατικής αγωγής στα σχολεία. Σε αυτό το φιλελεύθερο πνεύμα εντάχθηκε και η κατάργηση της μαθητικής ενδυμασίας. Ωστόσο, υπήρξαν ρυθμίσεις των νόμων αυτών που, είτε δεν εφαρμόστηκαν ποτέ (π.χ. Μεταλυκειακά Προπαρασκευαστικά Κέντρα), είτε δεν εφαρμόστηκαν επιτυχώς και δε μακροημέρευσαν (π.χ. Πολυκλαδικά Λύκεια). Τέλος, σε αυτήν την υποενότητα θα πρέπει να ενταχθεί και η εξαιρετικά προοδευτική νομοθεσία για την Ειδική Αγωγή, που όρισε την ειδική επαγγελματική εκπαίδευση ως δωρεάν παραχωρούμενη από το κράτος.
Βαρύνουσας σημασίας είναι και οι μεταρρυθμίσεις στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, που άλλαξε ριζικά το χώρο των ΑΕΙ, θίγοντας ζητήματα που συζητάμε ακόμη και σήμερα. Συγκεκριμένα, θεσμοθετήθηκε το πανεπιστημιακό άσυλο, «για την κατοχύρωση της ακαδημαϊκής ελευθερίας, της ελεύθερης επιστημονικής αναζήτησης και της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών» (νόμος 1268/82) και συστάθηκαν όργανα εκπροσώπησης των φοιτητών. Πέρα από αυτές τις γενικότερες μεταρρυθμίσεις, με το νόμο 1268/82 ιδρύθηκαν τα πρώτα Παιδαγωγικά Τμήματα της χώρας (και αργότερα καταργήθηκαν οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες), ενώ, για να εξασφαλιστεί η επιμόρφωση των ήδη διορισμένων δασκάλων και νηπιαγωγών, ιδρύθηκαν τα Περιφερειακά Επιμορφωτικά Κέντρα (ΠΕΚ).
Όπως φαίνεται και στις παραπάνω παραγράφους, το μεταρρυθμιστικό έργο του ΠΑΣΟΚ την τετραετία 1981-1985 ήταν εκτενέστατο και αναμόρφωσε σημαντικά την παιδεία. Τα νομοσχέδια αυτά αποσκοπούσαν στην άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, στην συμμετοχή περισσότερων κοινωνικών ομάδων στην εκπαίδευση (ειδικά στις ανώτερες βαθμίδες της) στην κατάργηση συντηρητικών και πεπαλαιωμένων εκπαιδευτικών ιδεών και στην φιλελευθεροποίηση της εκπαίδευσης. Άλλη μια σημαντική παράμετρος των ρυθμίσεων είναι ότι δεν κατάργησαν τις πρότερες ρυθμίσεις που έγιναν με υπουργό τον Γ. Ράλλη, αλλά, αντίθετα, προσπάθησαν να τις επεκτείνουν για να συμπεριλάβουν περισσότερες κοινωνικές ομάδες και εκπαιδευτικά αιτήματα. Για παράδειγμα, η κατάργηση των χωριστών δομών εκπαίδευσης για τα δύο φύλα ήταν κάτι που προωθήθηκε και από τις δύο κυβερνήσεις, αν και επετεύχθη επί ΠΑΣΟΚ. Αν και ασκήθηκε κριτική από την αξιωματική αντιπολίτευση (όπως π.χ. για την αναμόρφωση των εθνικών, νομικών και τοπικών δομών του ΕΣΥΠ), η σχετική σύμπνοια για την εκπαίδευση είναι ένα χαρακτηριστικό σημάδι της Μεταπολίτευσης.
Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι μεταρρυθμίσεις της περιόδου 1974-1985 άλλαξαν το πρόσωπο της ελληνικής εκπαίδευσης, ανατρέποντας τον αυστηρό και αυταρχικό χαρακτήρα της κατά την μεταπολεμική περίοδο και καθιστώντας το ως ένα πιο σύγχρονο και φιλελεύθερο εκπαιδευτικό σύστημα. Οι αλλαγές αυτές άλλωστε συνδέονται έντονα και με τις σημαντικές πολιτικές και πολιτειακές εξελίξεις της Μεταπολίτευσης (αναθεώρηση Συντάγματος σε πιο δημοκρατικές και ανεκτικές βάσεις, ένταξη στην Ευρώπη και άνοδος της Αριστεράς). Πάνω από όλα όμως, αποτέλεσαν την βάση από όπου ξεκινά η δημόσια συζήτηση για την παιδεία μέχρι σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αντώνης Λιάκος, Ο ελληνικός 20ος αιώνας, Αθήνα: 2019, Πόλις, σελ. 426-428
- Ηλίας Ηλιάδης, Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις μετά την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Θεσσαλονίκη: 2014, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, σελ. 14-42, Διαθέσιμο εδώ
- Παναγιώτης Παναγιωτόπουλος, Η πορεία της Εκπαίδευσης στο σύγχρονο ελληνικό κράτος από το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου έως την Μεταπολίτευση, Καλαμάτα: 2019, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, σελ. 79-80,83-85,87-88, Διαθέσιμο εδώ
