Της Παναγιώτας Θεοδωρακοπούλου,
Από αρχαιοτάτων χρόνων, το ζήτημα της ψυχής είχε απασχολήσει πληθώρα ειδικών, ιδιαίτερα τους φιλοσόφους. Από τον Παρμενίδη και τους προσωκρατικούς μέχρι τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, οι απόψεις ήταν αμέτρητες. Ένα ερώτημα έχει χαραχθεί στην ιστορία της φιλοσοφίας: «Είναι αθάνατη η ψυχή;». Η ερώτηση αυτή «γέννησε» άλλες ερωτήσεις, πιο περίπλοκες και πιο δύσκολες να απαντηθούν. Ο Πλάτων τότε, με τον διάλογο Φαίδων (αν και η πρώτη αναφορά περί αθανασίας της ψυχής εντοπίζεται στον διάλογο Μένων) επιχείρησε να απαντήσει στο αν τελικά η ψυχή είναι αθάνατη.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η ψυχή είναι αθάνατη εν συγκρίσει με το σώμα που μεταβάλλεται και αλλοιώνεται. Στον διάλογο «Φαίδων» αιτιολογεί τη θέση του με τρία επιχειρήματα: α) το επιχείρημα των εναντίων, σύμφωνα με το οποίο όλα τα πράγματα στη ζωή έχουν το αντίθετό τους από το οποίο γεννιούνται κιόλας (π.χ. το αντίθετο του καλού είναι το κακό). Υπάρχει και η περίπτωση των δύο «γεννήσεων». Παραδείγματος χάρη, από το θερμό πηγαίνουμε στο ψυχρό και από το ψυχρό πηγαίνουμε στο θερμό. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη ζωή και το θάνατο. Περνάμε από τη μια κατάσταση στην άλλη μέσω της μετεμψύχωσης, το οποίο αποδεικνύει ότι η ψυχή δεν πεθαίνει ποτέ· απλώς αλλάζει σώματα. β) το επιχείρημα της ανάμνησης, κατά το οποίο οι ψυχές μας ήρθαν σε επαφή με τις Ιδέες πριν γεννηθούμε, και άρα προϋπήρχαν του σώματος και της γέννησής μας. Οι Ιδέες υπάρχουν πριν από τις αισθήσεις, διότι εκείνες συναντήθηκαν πρώτα με τη ψυχή και ύστερα με το σώμα. Και εφόσον γίνεται επαφή αναμεταξύ της ψυχής και των Ιδεών, οι οποίες είναι αιώνιες, επομένως και η ψυχή είναι συνάμα αιώνια, άρα αθάνατη. γ) το επιχείρημα της «συγγένειας», το οποίο είναι συναρτήσει με το προηγούμενο επιχείρημα. Αναλυτικότερα, οι Ιδέες και η ψυχή έχουν ένα είδος «συγγένειας» μεταξύ τους για τον λόγο ότι και η μεν ψυχή και οι δε Ιδέες έχουν «συναντηθεί» πριν δημιουργηθεί το σώμα. Εφόσον ισχύει κάτι τέτοιο, το πιο πιθανό σενάριο είναι η ψυχή να κατευθυνθεί προς τον χώρο του νοητού και του αιωνίου, όπως είναι και οι Ιδέες.
Διαβάσαμε για την γνώμη του Πλάτωνος περί αθανασίας της ψυχής. Τι έχει να πει, όμως, ο μαθητής του, ο Αριστοτέλης, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους που υπήρξαν ποτέ; Πολύ περιληπτικά, διαφωνεί ρητά με τη θεωρία του διδασκάλου του. Την άποψή του όσον αφορά την αθανασία της ψυχής συναντάμε στο έργο του Περί Ψυχής, όπου εκεί προτείνει έναν ορισμό. Ο ορισμός, λοιπόν, για την ψυχή που προσδίδει είναι: «Η ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια ενός φυσικού, οργανικού σώματος, που έχει τη δυνατότητα της ζωής, και, επίσης, έχει μέσα του την αρχή της κίνησης και της στάσης». Εντελέχεια είναι η μορφή του όντος που υπάρχει σε κατάσταση δυνατότητας («δυνάμει»), στον ολοκληρωμένο σκοπό της. Η ψυχή, δηλαδή, αποτελεί μια υπόσταση με την έννοια της μορφής. Η χαρακτηριστική αριστοτελική διατύπωση είναι πως η ψυχή είναι αυτό που ένα συγκεκριμένο σώμα ήταν να είναι. Είναι αιτία και αρχή του ζωντανού σώματος, η πηγή και ο σκοπός της κίνησής του.
Πώς, όμως, αιτιολογεί ο Αριστοτέλης ότι η ψυχή δεν είναι αθάνατη; Στο Περί Ψυχής παρουσιάζει ότι υπάρχουν τέσσερα είδη κινήσεως: η φθορά, η αλλοίωση, η ελάττωση και η αύξηση. Η ψυχή κινείται με έναν ιδιαίτερο τρόπο, και η κίνηση αυτή δεν μπορεί να είναι τυχαία. Στην περίπτωση, ωστόσο, που δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός, αυτή η κίνηση απορρέει από την ίδια τη φύση της ψυχής. Βάσει αυτού, η ψυχή πρέπει να βρίσκεται κάπου, προκειμένου να κινείται. Αν, επομένως, δεχθούμε ότι η ψυχή είναι η δύναμη που κινεί το σώμα, τότε η κίνηση του σώματος αναγκαστικά είναι ολόιδια με αυτήν της ψυχής. Ωστόσο, το σώμα κινείται μέσα από την μετατόπιση. Αν, λοιπόν, οι κινήσεις της ψυχής ταυτίζονται με τις κινήσεις του σώματος, τότε και η ψυχή θα κινείται όπως το σώμα, δηλαδή θα αλλάζει διαρκώς τη θέση της, δεν θα μένει στάσιμη. Συνεπώς, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει αυτό που ονομάζει ο Πλάτων «μετενσάρκωση» ή «μετεμψύχωση». Άρα, η ψυχή χάνεται μαζί με το σώμα μέσω του θανάτου.
Συγκεφαλαιώνοντας, η ψυχή είναι ένα ζήτημα το οποίο ταλανίζει τους περισσότερους ανθρώπους -από την αρχαιότητα μάλιστα. Ακόμη και σήμερα δεν έχουμε μια τεκμηριωμένη απάντηση για την ύπαρξη της ίδιας της ψυχής, πόσο μάλλον για την αθανασία της. Το σίγουρο είναι ότι και η θεωρία του Πλάτωνος περί αθανασίας της ψυχής και το ενδεχόμενο της μετενσάρκωσης και η αντικρουόμενη θέση του Αριστοτέλη είναι φλέγοντα θέματα προς διερεύνηση από τους μελετητές της φιλοσοφίας και όχι μόνο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Lorenz, H. “Plato on the Soul.” Fine, G. ed. The Oxford Handbook of Plato. Oxford, 2008
- Μισέλ Κρυμπελλιέ – Πιέρ Πελλεγκρέν, Αριστοτέλης: Ο φιλόσοφος και οι επιστήμες, μετάφραση Ελένη Περδικούρη, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2011
- Ο Αριστοτέλης και η ψυχή, neoskosmos.com, διαθέσιμο εδώ
- Η αθανασία της ψυχής και το δόγμα της μετεμψύχωσης, n1.intelibility.com, διαθέσιμο εδώ
