Της Φαίης Φωτιάδου,
Γιγαντόσωμες απογυμνωμένες φιγούρες, σε ένα ακαθόριστο φόντο, ανάμεσα σε γη και ουρανό. Πρόκειται για δύο από τα σπουδαιότερα έργα του Ανρί Ματίς (Henri Émile Benoîte Matisse), δύο πίνακες μεγάλων διαστάσεων (260×391 εκ.) που δημιουργήθηκαν ύστερα από παρότρυνση του Ρώσου συλλέκτη Σεργκέι Σουκίν (Sergey Shchukin) για να στολίσουν τον χώρο της σκάλας στην μοσχοβίτικη αρχοντική κατοικία του, το 1910.
Ο Ματίς ανήκει στους σημαντικότερους Γάλλους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Η αντιπαλότητά του με τον επίσης καινοτόμο Πάμπλο Πικάσο οδήγησε στην ριζική μεταβολή της πορείας της σύγχρονης τέχνης, επηρεάζοντας την τεχνοτροπία για τους επόμενους καλλιτέχνες. Αν και οι τεχνικές τους διέφεραν, όντας δύο πρωτοποριακοί δημιουργοί, ο στόχος και των δύο ήταν η ουσία των πραγμάτων. Αυτό που ο Πικάσο έκανε με το σχήμα, ο Ματίς το πετύχαινε με το χρώμα.
«Η σύνθεση είναι η τέχνη του να τακτοποιείς με διακοσμητικό τρόπο τα διάφορα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του ένας ζωγράφος, για να εκφράσει τα αισθήματά του.»
–Henri Matisse
Ο πίνακας «Ο Χορός» αναπαριστά πέντε μορφές, που χορεύουν σε έναν αέναο στροβιλισμό. Οι πρωτόγονοι χαρακτήρες των χορευτών επιτρέπουν στους θεατές να βιώσουν την απλή χαρά που προκύπτει από τον χορό. Χωρίς φόντο, χωρίς επιπλέον λεπτομέρειες, παρά μόνο μια διαδικασία. Ο Ματίς δεν ζωγραφίζει τους χορευτές, ζωγραφίζει τον χορό. Οι φιγούρες χορεύουν εκστασιασμένες, απαλλαγμένες από τα βάρη του πολιτισμού, απαλλαγμένες από παραδόσεις, παραδομένες σε ένα αρχέγονο ένστικτο.
Έντονη ενέργεια πυροδοτεί τον καμβά. Μέσα από τις επαναλήψεις της καμπύλης γραμμής και του κόκκινου χρώματος στα φλεγόμενα σώματα αντανακλάται ρυθμός και κίνηση, ενώ η απουσία προοπτικής δίνει ένα αίσθημα ακαθόριστου χώρου. Ο χορευτής στα αριστερά φαίνεται να είναι ο μόνος που ακολουθεί κάποια τεχνική, σχηματίζοντας μια τέλεια γεωμετρική καμπύλη, ενώ οι υπόλοιποι δίνουν μια αίσθηση αιώρησης σε μια χορογραφία που δεν υπακούει σε πρωτόκολλο και παράδοση, με μια ελευθερία που όμως δεν είναι ούτε άναρχη, ούτε αφελής.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι η ομαδικότητα, ένας συμβολισμός πως ο άνθρωπος κινείται σε μια ομάδα, σε ένα σχεδόν αδιάσπαστο σύνολο. Στην πραγματικότητα, τα χέρια των δύο μορφών στα αριστερά χωρίζονται. Ωστόσο, η ρήξη είναι προσεκτικά τοποθετημένη μπροστά από το πόδι ενός άλλου χορευτή, με τέτοιον τρόπο ώστε να μην χαλάσει την αρμονία του κύκλου. Ταυτόχρονα, ερμηνεύεται ως πρόσκληση για συμμετοχή στον χορό, πρόσκληση σε μια πιθανή ένταξη του θεατή στην εικόνα.
Οι θέσεις των χορευτών θυμίζουν το μοτίβο που ο Ματίς χρησιμοποίησε στο πρότερο έργο του του «Η Χαρά της Ζωής» (πρωτότυπος τίτλος: ‘‘Bonheur de Vivre’’), αν και έχει αφαιρέσει έναν χορευτή. Επιπλέον, συσχετίζεται συχνά με άλλους πίνακες, όπως ο «Χορός των νεαρών κοριτσιών» του Ιγκόρ Στράβινσκι και το “Oberon, Titania and Puck with fairies dancing” του Μπλέικ.
«Αυτό που ονειρεύομαι είναι μια τέχνη ισορροπίας, καθαρότητας και γαλήνης, χωρίς περιουσιακό ή καταθλιπτικό θέμα, μια τέχνη που θα μπορούσε να είναι για τον καθένα. Μια καθησυχαστική, ήρεμη επιρροή στο μυαλό, κάτι σαν μια καλή πολυθρόνα, που προσφέρει χαλάρωση από τη σωματική κόπωση.»
–Henri Matisse
Στον πίνακα «Η Μουσική», οι μορφές αναλαμβάνουν να παράγουν την μουσική, στην οποία κινούνται οι χορευτές και συμφωνούν απόλυτα. Η τοποθεσία από λόφος μετατρέπεται σε πεδιάδα στα ίδια ζεστά χρώματα του μπλε και του πράσινου, Τα ίδια ερυθρά πρόσωπα εξισορροπούν τη διάθεση με τις στατικές, πλήρως ακίνητες και αποξενωμένες μεταξύ τους φιγούρες, απέναντι στην ολότητα του πρώτου πίνακα. Δεν είναι ενωμένοι, εμφανίζονται ως μεμονωμένοι χαρακτήρες, απορροφημένοι από τον εαυτό τους και τη μουσική τους. Ακόμα και οι τρεις μορφές στα δεξιά έχουν στην διάθεσή τους το πρώτο όργανο του ανθρώπου, την ίδια τους τη φωνή και το τραγούδι. Σε αντίθεση με τον «Χορό», εδώ τα πρόσωπα εμφανίζονται.
Η σύνθεση παρουσιάζεται φαινομενικά απλοϊκή, στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για ένα προϊόν μακράς σπουδής, αναζήτησης και επεξεργασίας. Ο Ματίς εργάστηκε σε αυτόν τον καμβά χωρίς προπαρασκευαστικά σκίτσα, ενώ φέρει ίχνη από πολλές αλλαγές και τροποποιήσεις.
Και στις δύο συνθέσεις, η απόδοση είναι απολύτως απλοποιημένη, με σχήματα επίπεδα και χωρίς λεπτομέρειες. Έμφαση δίνεται στην φόρμα, το περίγραμμα και τα ιδιαίτερα χρώματα. Οι χοντροκομμένες καφέ γραμμές σημειώνουν απλώς τις ανατομικές λεπτομέρειες, χωρίς να διαχωρίζουν. Η ιδέα του βάθους χάνεται, οι μορφές γίνονται επίπεδες.
Οι αισθητικές επιλογές του Ματίς για αυτόν τον πίνακα προκάλεσαν ένα σκάνδαλο στα σαλόνια τέχνης του 1910. Το γυμνό δεν ήταν ασυνήθιστο, όμως η εικόνα δεν επρόκειτο απλώς για γυμνά σώματα. Ενσάρκωνε την καθαρή έκσταση, το πάθος. Αποστάζει την ουσία, αγνοώντας τους καθιερωμένους κανόνες της αισθητικής, της αρμονίας και της τάξης, σε ένα αποτέλεσμα που αφορά ωμό συναίσθημα. Οι μορφές έμοιαζαν πρωτόγονες, βάρβαρες, σαν άγρια θηρία στα μάτια των κριτικών και των θεατών. Έτσι, εδραιώνεται το κίνημα των Φωβιστών (Γαλλ, fauve=θηρίο), που αντιπροσωπεύει την ζωηρή και χαρούμενη έκρηξη μιας τέχνης από παθιασμένους καλλιτέχνες.
Για τον Ματίς, ιδρυτή του νέου κινήματος, για να φανερωθεί αυτό που απεικονίζεται, δεν απαιτούνται γραμμές και τεχνικές. Χρειάζεται, απλώς, χρώμα. Το χρώμα καθαυτό γίνεται η έννοια της τέχνης και η μορφή δεν είναι πλέον το ζητούμενο. Στόχος είναι η εκφραστικότητα και όχι η πιστή αναπαράσταση. Πλέον, «τα δέντρα μπορεί να είναι κόκκινα και η θάλασσα κίτρινη», σε μια παλέτα έντονων και ζεστών χρωμάτων. Η σχέση της πραγματικότητας και του ατόμου επαναπροσδιορίζεται μέσα από τον παρορμητικό και, ίσως, επιθετικό τόνο του Fauv, ενώ «Ταραχή των χρωμάτων» και «Δύναμη των συναισθημάτων» είναι μερικοί ακόμη από τους χαρακτηρισμούς που κοσμούν το κίνημα.
Η τέχνη αυτή σύντομα παύει να αντιμετωπίζεται ως παράδοξη, εξωτική, παιδική, και οι πίνακες του Φωβισμού αγοράζονται ως δημιουργικοί, άξιοι και αισθητικά ισότιμοι με καταξιωμένα έργα ζωγραφικής. Θεωρείται πως η απλότητα στα έργα είναι ικανή να προκαλέσει μια θύελλα συναισθημάτων.
«Δεσμευόμαστε για σαφήνεια, απλοποιώντας τις ιδέες. Η ακεραιότητα είναι το μοναδικό μας ιδανικό… Μιλάμε για το πώς να μάθουμε και, ίσως, να μάθουμε να ζωγραφίζουμε ξανά σε γραμμές.»
–Henri Matisse
Από το 1948, το έργο βρίσκεται στις συλλογές του Μουσείου Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη, ενώ μια προκαταρκτική εκδοχή του έργου, που σχεδίασε ο Ματίς ως μελέτη, δωρίστηκε από τον Νέλσον Ροκφέλερ στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης.
Κριτικοί χαρακτηρίζουν το έργο ως ένα κοινωνικό σχόλιο. Απόρριψη του σύγχρονου πολιτισμού, επιστροφή στην αρχέγονη ιερή σχέση του ανθρώπου, του ουρανού και της γης, σε ένα σύνολο ενότητας. «Άγριο και κλασικό, αρχαίο και μοντέρνο, πολιτισμένο και βάρβαρο» είναι η φράση που συμπυκνώνει την συμπαντική ερμηνεία των δύο έργων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Art analysis: Dance by Henri Matisse. (n.d.), Artsper Magazine, διαθέσιμο εδώ
- Description of the painting by Henri Matisse “Dance”, opisanie-kartin, διαθέσιμο εδώ
- Dr. Beth Harris, D. S. (n.d.). Matisse, Dance I, Khan Academy. διαθέσιμο εδώ
- Henri Matisse. (n.d.), MoMA, διαθέσιμο εδώ
- Why this is the most beautiful modern painting in the world, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
- Οι δεκαετίες 1900-1930 (α’ μέρος). Εξπρεσιονισμός, Φωβισμός, ο Γαλάζιος Καβαλάρης, Κυβισμός, Φουτουρισμός. Στο Μ. Ε. Ζιρώ Όλγα, Ιστορία της Τέχνης (σσ. 257-282). Αθήνα: «Διόφαντος».
- Henri Matisse: Ζωγραφίζοντας με ψαλίδι, culturenow.gr, διαθέσιμο εδώ
