Της Δανάης Λυπιρίδη,
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχει δεσμευτεί να πετύχει την εξάλειψη των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου έως το 2050 και έχει ενσωματώσει τον συγκεκριμένο στόχο στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία η οποία εγκρίθηκε το 2020. Οι περιφέρειες της ΕΕ που διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο κοινωνικοοικονομικής διαταραχής από αυτή τη δραστική διαδικασία μείωσης των εκπομπών ρύπων είναι εκείνες που βασίζονται στην εξόρυξη και παραγωγή ορυκτών καυσίμων, ιδίως στον άνθρακα. Το 2018 υπήρχαν 207 μονάδες μετατροπής ενέργειας με καύση άνθρακα σε 103 περιφέρειες 21 χώρων της Ένωσης, οι οποίες αντιπροσώπευαν το 15% της ικανότητας μετατροπής ηλεκτρικής ενέργειας της ΕΕ, και 128 ενεργά ανθρακωρυχεία σε 41 περιφέρειες 12 κρατών-μελών της. Επιπλέον, το 2018 ο τομέας του άνθρακα απασχολούσε άμεσα περίπου 237.000 άτομα, συμπεριλαμβανομένων 185.000 στην διαδικασία εξόρυξής του, ενώ υποστήριζε έμμεσα επιπρόσθετες 215.000 θέσεις εργασίας. Τα 2/3 των μονάδων μετατροπής ενέργειας από άνθρακα στην Ένωση αναμένεται να αποσυρθούν έως το 2030, οδηγώντας σε απώλεια περίπου 160.000 άμεσων θέσεων εργασίας κατά την περίοδο 2020-2030 συμπεριλαμβανομένων αυτών που θα προκύψουν από την παύση λειτουργίας των ευρωπαϊκών ανθρακωρυχείων.
Σε εθνικό επίπεδο, η Πολωνία αντιμετωπίζει τις μεγαλύτερες πιθανές απώλειες θέσεων εργασίας, ακολουθούμενη από τη Γερμανία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία και την Ισπανία. Αναφορικά με την Ελλάδα, σύμφωνα με έρευνα της WWF, 2.200 εργαζόμενοι κινδυνεύουν να χάσουν τη δουλειά τους από τη σταδιακή κατάργηση της καύσης του άνθρακα στις περιφέρειες της Δυτικής Μακεδονίας και της Αρκαδίας (Μεγαλόπολη). Επιπρόσθετα, οι προγραμματισμένες επενδύσεις στήριξης των περιοχών αυτών δεν προβλέπεται να ξεκινήσουν πριν το 2023, παρά το γεγονός ότι το κλείσιμο των λιγνιτικών μονάδων συνεχίζει απρόσκοπτα από το 2020. Ως αποτέλεσμα, χωρίς κάποιο επαρκές οικονομικό δίχτυ ασφαλείας για την πρόωρη απώλεια εισοδήματος, είναι πιθανόν να σημειωθεί απώλεια επιπρόσθετων 6.000 θέσεων εργασίας στην Δ. Μακεδονία.
Τον Ιανουάριο του 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε τον Μηχανισμό Δίκαιης Μετάβασης για να βοηθήσει τις περιφέρειες οι οικονομίες των οποίων εξαρτώνται περισσότερο από τα ορυκτά καύσιμα, να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της μετάβασης σε μια βιώσιμη οικονομία. Ο Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης αποτελεί μέρος του επενδυτικού σχεδίου «Βιώσιμη Ευρώπη», το οποίο συνιστά τη χρηματοδοτική συνιστώσα της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Τα κράτη-μέλη της ΕΕ θα πρέπει να προσδιορίσουν τις περιφέρειες που είναι επιλέξιμες, εστιάζοντας σε εκείνες που πρέπει να καταργήσουν σταδιακά την παραγωγή και τη χρήση άνθρακα, λιγνίτη, τύρφης και πετρελαιούχου σχιστόλιθου ή να μετασχηματίσουν βιομηχανικές διεργασίες έντασης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου χωρίς την αξιοποίηση του φυσικού αερίου ως «μεταβατικού καυσίμου». Οι κατανομές των κονδυλίων καθορίζονται από μια διαδικασία διαπραγματεύσεων μεταξύ των κρατών-μελών.
Ο Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης αποτελείται από τρεις πυλώνες: το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης (ΤΔΜ), ένα ειδικό καθεστώς στο πλαίσιο του InvestEU και μια δανειακή διευκόλυνση του δημόσιου τομέα από τον όμιλο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ). Σύμφωνα με τον Κανονισμό 2020/0006 (COD) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την θέσπιση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης, το ΤΔΜ θα χρησιμοποιηθεί για την παροχή επιχορηγήσεων, το ειδικό καθεστώς μετάβασης στο πλαίσιο του InvestEU θα προσελκύσει ιδιωτικές επενδύσεις και η εταιρική σχέση με την ΕΤΕπ θα μοχλεύσει δημόσια χρηματοδότηση.
Το ΤΔΜ θα επικεντρωθεί στην οικονομική διαφοροποίηση των εδαφών που επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική μετάβαση και στην απόκτηση νέων δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού και την ενεργό ένταξη των εργαζομένων και ατόμων που αναζητούν εργασία στα εν λόγω εδάφη. Το ΤΔΜ αναμένεται να έχει προϋπολογισμό ύψους 17,5 δισεκατομμυρίων ευρώ σε δημόσιες δαπάνες (7,5 δισ. ευρώ από τον βασικό προϋπολογισμό της ΕΕ στο πλαίσιο του Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαισίου και 10 δισ. ευρώ από το σχέδιο ανάκαμψης για την Ευρώπη «Next Generation EU», σε τιμές 2018). Η χρηματοδότηση θα είναι διαθέσιμη σε όλα τα κράτη-μέλη, εστιάζοντας παράλληλα σε περιφέρειες με τις μεγαλύτερες προκλήσεις μετάβασης. Οι χώρες θα συμπληρώνουν τα κονδύλια του ΤΔΜ με πρόσθετους πόρους στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου Plus (ΕΚΤ+) μέσω ειδικού και οριστικού μηχανισμού μεταφοράς. Σύμφωνα με την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι μεταφορές αυτές θα αντιστοιχούν σε 1,5 έως 3 φορές τα κονδύλια του ΤΔΜ. Τέλος, τα κράτη-μέλη θα παρέχουν, επιπρόσθετα, εθνικούς πόρους για την συμπλήρωση των πόρων της ΕΕ ενώ το επίπεδο της ενωσιακής χρηματοδότησης θα καθοριστεί σύμφωνα με την κατηγορία της περιφέρειας στην οποία βρίσκονται τα προσδιορισθέντα εδάφη.
Το ειδικό καθεστώς μετάβασης στο πλαίσιο του InvestEU θα παρέχει άλλα 1,8 δισ. ευρώ στηρίζοντας ένα ευρύτερο φάσμα ιδιωτικών επενδύσεων, συμπεριλαμβανομένων επενδύσεων σε υποδομές ενέργειας και μεταφορών, ψηφιοποίηση και ψηφιακή συνδεσιμότητα, καθώς και στην κυκλική οικονομία. Τέλος, η δανειακή διευκόλυνση του δημόσιου τομέα από τον όμιλο της ΕΤΕπ θα συνδυάζει μια επιχορήγηση ύψους 1,5 δισ. ευρώ σε δημόσιες δαπάνες από τον προϋπολογισμό της ΕΕ και ένα δάνειο ύψους έως 10 δισ. ευρώ από την ΕΤΕπ, η οποία αναμένεται να κινητοποιήσει 25 έως 30 δισ. ευρώ δημόσιων επενδύσεων σε υποδομές ενέργειας και μεταφορών, δικτύων αστικής θέρμανσης, μέτρων ενεργειακής απόδοσης -συμπεριλαμβανομένης της ανακαίνισης κτιρίων και κοινωνικών υποδομών.
Ειδικότερα, οι δραστηριότητες που θα χρηματοδοτεί το ταμείο θα συμπεριλαμβάνουν τις μικροεπιχειρήσεις, τον βιώσιμο τουρισμό, τις κοινωνικές υποδομές, τα πανεπιστήμια και τα δημόσια ερευνητικά κέντρα, τις τεχνολογίες αποθήκευσης ενέργειας, τη χαμηλών εκπομπών θέρμανση αστικών περιοχών, τις «έξυπνες» και βιώσιμες μεταφορές, την ψηφιακή καινοτομία συμπεριλαμβανομένων των ψηφιακών καλλιεργειών και της γεωργίας ακριβείας, των δράσεων για την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας, καθώς και τον πολιτισμό, την εκπαίδευση και την οικοδόμηση κοινοτήτων. Οι χρηματοδοτήσεις θα λάβουν χώρα μέσα από την κατάρτιση επιχειρησιακού προγράμματος με ειδική διαχειριστική δομή. Απαραίτητη προϋπόθεση εκκίνησης της όλης διαδικασίας αποτελεί και η κατάρτιση και εφαρμογή των Εδαφικών Σχεδίων βάσει των οποίων θα αποτυπωθεί η χωρική εικόνα των οικονομικών παρεμβάσεων και δραστηριοτήτων στις πληττόμενες περιοχές.
Εντούτοις, παρά την σημαντική στήριξη την οποία δύναται να παράσχει ο Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, η κατανομή των κονδυλίων γίνεται άδικα, καθώς το μεγαλύτερο μερίδιο των πόρων διανέμεται στις ευρωπαϊκές χώρες που είτε δεν συμμορφώνονται με τον ενωσιακό στόχο της κλιματικής ουδετερότητας του 2050 είτε η απολιγνιτοποίηση τους λαμβάνει χώρα με πολύ αργούς ρυθμούς (Πολωνία, Γερμανία, Τσεχία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Σλοβενία και Κροατία). Έτσι οι πόροι που απομένουν για τα κράτη-μέλη με πραγματικά φιλόδοξες δεσμεύσεις είναι ουσιαστικά λιγότεροι.
Η Ελλάδα παρουσιάζει τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας στην περιφέρεια της Δ. Μακεδονίας και έναν από τους μεγαλύτερους βαθμούς εξάρτησης της οικονομίας της από τη λιγνιτική δραστηριότητα, με την Κοζάνη και την Πτολεμαΐδα να επηρεάζονται περισσότερο αναφορικά με τις τοπικές θέσεις εργασίας και το εισόδημα λόγω της σταδιακής απολιγνιτοποίησης και του κλεισίματος των λιγνιτικών μονάδων. Στην χώρα αναλογούν 755 εκ. ευρώ (4,3%) από το σύνολο των πόρων του ΤΔΜ, ποσό που θεωρείται ανεπαρκές για την επίτευξη της πράσινης και δίκαιης μετάβασης στις κρίσιμες περιφέρειες. Τον Ιούλιο του 2020, το Ευρωκοινοβούλιο ενέκρινε τον σχηματισμό ενός «Πράσινου Μηχανισμού Επιβράβευσης», ο οποίος θα επιτρέψει τη διάθεση ενός μέρους των συνολικών πόρων του Ταμείου βάσει της ταχύτητας με την οποία τα κράτη-μέλη επιτυγχάνουν τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και του πιο πρόσφατου μέσου ακαθάριστου εθνικού εισοδήματός τους. Ωστόσο, ο συγκεκριμένος μηχανισμός θα μοιράσει όποιους επιπλέον πόρους καταστούν διαθέσιμοι μετά το 2024, γεγονός που δυσκολεύει την πράσινη και δίκαιη μετάβαση. Η Ελλάδα καλείται να συνεχίσει το δύσκολο έργο της δραστικής μείωσης των εκπομπών των λιγνιτικών της περιοχών, χωρίς όμως να αυξήσει τη χρήση του φυσικού αερίου σε αυτές τις περιοχές, με στόχο την μεγαλύτερη δυνατή μείωση εκπομπών η οποία θα οδηγήσει στη μεγαλύτερη δυνατή μελλοντική ενίσχυση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Πράσινο» φως από το Ευρωκοινοβούλιο για το «Ταμείο απολιγνιτοποίησης», ECOPRESS, διαθέσιμο εδώ
- European Union’s Just Transition Mechanism: Transnational Funding and Support for a Just Transition, World Resources Institute, διαθέσιμο εδώ
- Green Tank: γιατί και για ποιους η δίκαιη μετάβαση είναι άδικη, ECOPRESS, διαθέσιμο εδώ
- Κανονισμός για το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, ppel.gov.gr, διαθέσιμο εδώ
- The Cohesion Policy to come, EURACTIV.com, διαθέσιμο εδώ
- WWF Greece: Aiming for a Just Transition plan to follow, not an example to avoid, World Wide Fund for Nature, διαθέσιμο εδώ
- Νίκος Μάντζαρης: Αιματηρή η περικοπή στα κονδύλια της μετάβασης- Απαιτείται αλλαγή των κριτηρίων κατανομής και ενίσχυση των εθνικών πόρων διαφορετικά είναι πολύ δύσκολο να περάσει η Δυτική Μακεδονία στην επόμενη μέρα, xronos-kozanis.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τέλος στο ορυκτό αέριο από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, The Green Tank, διαθέσιμο εδώ
