Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Τα συντρίμμια που άφησε πίσω του ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι λίγο πολύ γνωστά σε όλους μας. Νεκροί, τραυματίες, καταστροφές υλικές και οικονομικές και ένας διχασμός που συνέχισε να υπάρχει ακόμα και με το πέρας του πολέμου. Ακόμη κι όταν ολοκληρώθηκαν οι αιματηρές συγκρούσεις και υπογράφηκαν οι συνθήκες ειρήνης, τα προβλήματα δεν έπαψαν να υπάρχουν, δημιουργώντας προσφυγικά κύματα, που κινούνταν εντός και εκτός Ευρώπης. Επίσης, η διαίρεση της Γερμανίας σε ζώνες επιρροής και ο τελικός χωρισμός σε Ανατολική και Δυτική Γερμανία προσέθεταν ένα επιπλέον πρόβλημα στη μετά τον πόλεμο ζωή.
Ο συνδυασμός των πολιτικών προσφύγων και της διαίρεσης της Γερμανίας σε συνάρτηση με την Ελλάδα δημιούργησε το εξαιρετικό έργο, «Οι Ζωές των Άλλων. Η Στάζι και οι Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Ανατολική Γερμανία (1949-1989)», των Στράτου Δορδανά και Βάιου Καλογρηά από τις εκδόσεις Επίκεντρο. Οι μνήμες και τα τεκμήρια, που ζωντανεύουν στις σελίδες αυτού του βιβλίου, έρχονται να καλύψουν ένα σημαντικό ιστορικό κενό στην εγχώρια βιβλιογραφία, καθώς το θέμα της παρουσίας των Ελλήνων στην Ανατολική Γερμανία και της ανάμιξής τους με την Στάζι δεν έχει ερευνηθεί όσο πρέπει. Μέσα από τα τρία κεφάλαια, αναδεικνύεται η ιστορία και δράση της Στάζι, δηλαδή της μυστικής υπηρεσίας της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας, που είχε απλώσει τους πράκτορές της εντός και εκτός της χώρας. Επίσης, αναλύονται οι αιτίες που οδήγησαν στη εμφάνισή της, η δραστηριότητα των Ελλήνων σε αυτή, η μεταφορά στη Γερμανία παιδιών και νέων, που ήταν θύματα του εμφυλίου στην Ελλάδα, και άλλα πολλά. Στο τέλος, εκτός από την παράθεση της βιβλιογραφίας, που χρησιμοποιήθηκε, παρατίθεται μερικές εικόνες και αποσπάσματα από ορισμένα έγγραφα, που συμβουλεύτηκαν οι συγγραφείς, από τα αρχεία της Στάζι.
Στην εισαγωγή, εμπεριέχονται όλα τα απαραίτητα στοιχεία για το Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας, όπως ήταν γνωστή η Στάζι, για το πώς ιδρύθηκε, για τους επικεφαλής της και τη δράση τους πριν και μετά την ανάληψη των καθηκόντων τους, αλλά και την πολιτική κατάσταση της εποχής. Εξαιρετικής σημασίας πληροφορίες παρέχονται επίσης και για τα άτομα που πλαισίωναν την υπηρεσία. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται αναφορά στους «Συνεργάτες Πλήρους Απασχόλησης» που διέθεταν θέσεις σε γραφεία και είχαν έναν αρκετά καλό μισθό και υψηλή κοινωνική θέση. Από την άλλη, ήταν οι «Ανεπίσημοι Συνεργάτες», οι οποίοι δεν είχαν τα ίδια προνόμια ούτε κάποια επίσημη θέση, αλλά εργάζονταν σε διάφορους χώρους (τελωνειακοί, σερβιτόροι, αθλητές αεροσυνοδοί κ.α.) και παράλληλα παρακολουθούσαν και προσέφεραν πληροφορίες σχετικά με τον περίγυρό τους. Όλη αυτή η κατασκοπία οδήγησε στη δημιουργία ενός τεράστιου αρχείου, που αφορούσε 6.000.000 Ανατολικογερμανούς και 2.000.000 Δυτικογερμανούς.
Στο πρώτο κεφάλαιο, οι συγγραφείς προετοιμάζουν τον αναγνώστη για τη συνέχεια των επόμενων σελίδων, καθώς γίνεται αναφορά στους Έλληνες που υπήρχαν στη Γερμανία και παρατίθενται τόσο αριθμητικά, όσο και ποιοτικά χαρακτηριστικά. Ενδιαφέρον είναι πως επιλέγουν να κρατήσουν τον διαχωρισμό που είχε κάνει ο αντισυνταγματάρχης Σ. Ζησιμόπουλος, διακρίνοντας δύο βασικές κατηγορίες των εκεί Ελλήνων: «α) σε όσους ανήκαν στις προπολεμικές ελληνικές κοινότητες και σε όσους β) είχαν έλθει στη Γερμανία κατά τη διάρκεια του πολέμου». Αυτοί της πρώτης κατηγορίας ήταν κατά κύριο λόγο επαγγελματίες (έμποροι, βιομήχανοι, κτηματίες κ.λπ.) και είχαν μια μακρά, ήσυχη και σταθερή ζωή εκεί. Η άλλη κατηγορία αποτελούταν από τέσσερις υποομάδες, που από αυτές μάς αφορούν οι φοιτητές που πήγαν κατά τη διάρκεια του πολέμου και οι οικειοθελώς στρατολογηθέντες εργάτες. Όπως αναφέρει ο Ζησιμόπουλος: «Αι ασχολίαι των είναι απάτη, κλοπαί, διαρρήξεις, ληστείαι, φόνοι», ενώ «Ως προς τους φοιτητάς […] εν Μονάχω συγκροτηθέντες εις σώμα ακαδημαϊκον εξέλεξαν, ως Πρόεδρον αυτών, τον σεσημασμένον εν Ελλάδι, τότε ψευδοϊατρόν, ονόματι Κωνσταντίνον Κωνσταντόπουλον, φέροντα καταδικαστικήν, εν Ελλάδι, απόφασιν πλέον των πέντε ετών». Τέλος, περιγράφονται οι προσπάθειες του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών και διάφορων άλλων υπηρεσιών, αλλά και διεθνών οργανώσεων, που στόχο είχαν την παροχή βοήθειας (τρόφιμα, φάρμακα, στέγη κ.α.) μετά τον πόλεμο στους Έλληνες που διέμεναν στις ζώνες κατοχής, που είχαν δημιουργηθεί.
Το δεύτερο κεφάλαιο ξεκινά με την αποστολή του δημοσιογράφου και μέλους του ΚΚΕ, Θανάση Γεωργίου, στην Ανατολική Γερμανία και περιγράφει τις εμπειρίες του σε αυτή. Ο ίδιος ήταν απεσταλμένος του κόμματος και αργότερα ανέλαβε να προετοιμάσει το έδαφος για την υποδοχή Ελληνόπουλων που ήταν θύματα του Εμφυλίου και στάλθηκαν στη φίλα ιδεολογικά προσκείμενη Ανατολική Γερμανία. Ο Πέτρος Κόκκαλης, που ήταν πρόεδρος της «Επιτροπής Βοήθεια στο Παιδί», συμφώνησε με τον Υπουργό Παιδείας, να πραγματοποιηθεί η μεταφορά των παιδιών, από 7 έως 20 ετών, σε αυτή. Τα παιδιά αυτά που έφταναν στον νέο τόπο εγκαθίσταντο σε δομές που τους παρείχε το κράτος και παράλληλα πήγαιναν στο σχολείο, που παρακολουθούσαν εκτός από την ελληνική και τη γερμανική γλώσσα, ενώ στα μεγαλύτερα διδασκόταν κάποιο τεχνικό επάγγελμα. Όπως αναδεικνύεται και στο βιβλίο, μέσα και από τις πηγές, που ερεύνησαν οι συγγραφείς, τα πράγματα δεν ήταν πάντα ρόδινα, καθώς υπήρχαν περιπτώσεις κακομεταχείρισης. Εκτός όμως από παιδιά, στάλθηκαν στην Αν. Γερμανία και μέλη του ΚΚΕ, που είχαν χάσει κάποιο μέλος του σώματός τους, για να προβούν σε προσθετική νέου, καθώς εκεί υπήρχε η κατάλληλη τεχνογνωσία και οι υποδομές. Έπειτα, περιγράφονται οι σχέσεις και η επικοινωνία που είχε το ΚΚΕ με το SED (δηλαδή το Σοσιαλοδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας), καθώς είχαν ίδια ιδεολογική βάση και το πρώτο έπαιρνε διόλου ευκαταφρόνητα ποσά από το δεύτερο.
Το τρίτο κεφάλαιο παραθέτει στην αρχή τους αριθμούς από τους φακέλους που υπήρχαν στα αρχεία της Στάζι και αφορούσαν Έλληνες που κατοικούσαν στην Αν. Γερμανία, που, σύμφωνα με τους υπολογισμούς, ανέρχονταν περίπου σε έντεκα με δώδεκα χιλιάδες σελίδες. Από τη μελέτη τους δεν προέκυψε κάποια επίσημη ή ανεπίσημη σχέση μεταξύ του ΚΚΕ και της Στάζι. Οι περιγραφές, που υπάρχουν στο βιβλίο από τους πράκτορες της υπηρεσίας πληροφοριών για τη ζωή και δράση διάφορων Ελλήνων στο εκεί καθεστώς, φωτίζουν μια πτυχή της σύγχρονης ιστορίας μας, που δεν έχει μελετηθεί όσο θα έπρεπε. Το υπόλοιπο του κεφαλαίου ασχολείται με τους Έλληνες –που προέρχονταν από διάφορες κοινωνικές βαθμίδες και διαφορετικό μορφωτικό επίπεδο- που εντάχθηκαν στα πλοκάμια της Στάζι ως συνεργάτες (είτε ηθελημένα, για να αποκτήσουν χρήματα και κύρος, είτε κατόπιν εκβιασμού, είτε ακόμα και για ιδεολογικούς λόγους) και περιέχει έντεκα αποσπάσματα από τους φακέλους τους, που υπήρχαν στην υπηρεσία. Επίσης, δεν λείπουν και οι αναφορές για τους λόγους που εντάχθηκαν σε αυτή, οι υποχρεώσεις που είχαν, τα ανταλλάγματα που έπαιρναν και άλλα.
Εν κατακλείδι, μέσα από το βιβλίο αυτό αναβιώνουν οι ιστορίες των Ελλήνων που πέρασαν από το καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας, ενώ δίνεται και η ευκαιρία για μια ευρύτερη γνώση των λειτουργιών του κράτους μέσα από το κύριο όργανό του, τη Στάζι, που σημάδεψε όλη την πορεία του καθεστώτος μέχρι την πτώση του, το 1989.
