Της Διαμάντως Γεωργακοπούλου,
Η τέχνη είναι τρόπος έκφρασης. Ο άνθρωπος επικοινωνεί και εκφράζεται λεκτικά ή μη λεκτικά, μέσα από την δημιουργία. Η τέχνη μας βοηθά να έρθουμε σε επαφή με πλευρές του εαυτού μας, που άλλες δραστηριότητες και αλληλεπιδράσεις δεν μπορούν να εκφράσουν. Οι ποικίλες μορφές της, ο χορός, η ζωγραφική, η μουσική, το θέατρο και η λογοτεχνία είναι πιθανό να αποτελούν μέσο ίασης του ψυχικού άλγους.
Σε βάθος χρόνων, έχει διαπιστωθεί η θεραπευτική διάσταση της τέχνης. Στην αρχαιότητα, είναι ευρέως γνωστό ότι αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής δραστηριότητας και η αξία της για τη ψυχική αγαλλίαση ήταν σημαντική. Ο ψυχικά ασθενής, που εκφράζεται μέσω της τέχνης, για τους αρχαίους είχε σημαντική θέση στην κοινωνία και ήταν κατά κάποιο τρόπο πρόσωπο ιερό. Στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν κυριαρχούσε ο μοντερνισμός, οι καλλιτέχνες που ήταν αυτοκαταστροφικοί κατείχαν σπουδαιότερη υπόληψη από άλλους στο χώρο της δημιουργίας. Μια από τις πρώτες επίσημες παρουσιάσεις της τέχνης, μέσα στη θεραπευτική διαδικασία, παρατηρείται το 1872 σε μελέτη του Γάλλου Ψυχιάτρου Auguste Tardieu, μέσα από την ανάλυση της ζωγραφιάς ενός ψυχικά ασθενούς. Αργότερα, το 1919, ο Hans Prinzhorn παρουσίασε στην ψυχιατρική κλινική της Χαϊδελβέργης 6.000 ζωγραφιές, που είχε συλλέξει από ψυχικά ασθενείς σε ιδρύματα από την Γερμανία, την Αυστρία και την Ελβετία. Τα έργα αυτά μετά το 1980 παρουσιάστηκαν σε μουσεία στην Ευρώπη και την Αμερική και σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο Μοντέρνας τέχνης στην Βαρκελώνη (Νιτσιάκου Μαρία,2015).
Πως λειτουργεί η τέχνη στον ανθρώπινο εγκέφαλο;
Η νευροβιολογική υπόσταση της τέχνης στις δομές του ανθρώπινου εγκεφάλου εντοπίζεται σε δύο εγκεφαλικά συστήματα που συνδέονται ενδογενώς: στο μεταιχμιακό σύστημα, που σχετίζεται με τα συναισθήματα και στον προμετωπιαίο φλοιό, που σχετίζεται με τις διαδικασίες της σκέψης. Η βίωση της τέχνης, ως νοητική εμπειρία, προκαλεί μακροπρόθεσμες αλλαγές στις γνωστικές λειτουργίες τού εγκεφάλου. Για παράδειγμα, η έκθεση σε πλαστικές τέχνες ή στη μουσική είναι εφικτό να επηρεάσει την αντίληψη και την καλαισθησία, ενώ η παρακολούθηση ταινιών στον κινηματογράφο ή στην τηλεόραση μπορεί να επηρεάσει τα κοινωνικά και συμπεριφορικά μοτίβα του εγκεφάλου (Γεώργιος Κ. Προφητηλιώτης 2014).
Μπορεί η τέχνη να θεραπεύσει το ψυχικό τραύμα;
Η θεραπεία μέσω τέχνης βασίζεται, ουσιαστικά, στην αλληλεπίδραση σώματος και νου. Η ασυνείδητη έκφραση του εσωτερικού κόσμου του ατόμου, η δημιουργία, η ψυχική απελευθέρωση είναι ορισμένα χαρακτηριστικά που βιώνει ένας άνθρωπος, όταν είναι παθητικός αποδέκτης της τέχνης ή ενεργητικός δημιουργός της. Το τραύμα που βιώνει κανείς, μπορεί να εκφραστεί με εικόνες, κινήσεις του σώματος, μελωδίες και εκφράσεις προσώπου χωρίς να είναι αναγκαία η αποτύπωση του με λέξεις.
Η Εικαστική θεραπεία είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας, που χρησιμοποιεί την δημιουργική έκφραση ως μέσο επικοινωνίας του θεραπευμένου με τον εαυτό του και με τον θεραπευτή και ως μέσο επίλυσης των θεμάτων που τον απασχολούν (Χρυστάλα Καμένου). Όταν ο άνθρωπος δυσκολεύεται να χρησιμοποιήσει το λόγο για να εκφράσει τον πόνο που βιώνει, μπορεί να χρησιμοποιήσει την ζωγραφική αναπαράσταση των σκέψεων του και να αποφορτιστεί από τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνει. Δεν είναι απίθανο σε στιγμές έντονων κρίσεων λύπης, το άτομο να δημιουργήσει ένα μοναδικό έργο τέχνης, που να απεικονίζει τον ψυχισμό του και το ασυνείδητο του.
Μία άλλη μορφή θεραπείας τέχνης είναι η Χοροθεραπεία, η χρήση της κίνησης και του χορού με σκοπό την προώθηση της συναισθηματικής, νοητικής, πνευματικής και κοινωνικής ολοκλήρωσης του ατόμου. «Όταν χορεύεις, γράφεις στη γη αυτό που θέλει να πει η ψυχή σου», σύμφωνα με τον Καβάφη. Πράγματι, οι χορευτές αλλά και κάθε άνθρωπος που χρησιμοποιεί τον χορό ως μέσο συναισθηματικής αποφόρτισης, γνωρίζει ότι η γλώσσα του σώματος είναι ορισμένες φορές ισχυρότερη από την λεκτική έκφραση. Η στάση του σώματος, οι κινήσεις φανερώνουν σε μεγάλο βαθμό το πως αισθάνεται κανείς και είναι σημαντικά στοιχεία για την θεραπευτική διαδικασία. Στις συνεδρίες χοροθεραπείας στόχος δεν είναι η βελτίωση των χορευτικών ικανοτήτων, αλλά η έκφραση και επίλυση των ψυχικών προβλημάτων που βιώνει ο θεραπευόμενος.
Επιπρόσθετα, μια εναλλακτική ψυχοθεραπεία είναι η Μουσικοθεραπεία, κατά την οποία η μουσική χρησιμοποιείται ως μέσο επικοινωνίας και έκφρασης. Η θεραπευτική διαδικασία διεξάγεται σε ένα δωμάτιο γεμάτο κρουστά, τύμπανα, μεταλλόφωνα, ξυλόφωνα, όργανα, δηλαδή, που δεν απαιτούν μουσικές γνώσεις για να μπορέσει κανείς να παράγει ρυθμούς και μελωδίες μέσα από αυτά. Ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία και συχνά παράγουν ήχους μουσικής, μέσα από τα όργανα ή με τη φωνή. Ο ρυθμός, η ένταση και οι παλμοί βρίσκονται στην καρδιά μας, στην αναπνοή μας και στις κινήσεις μας, επομένως η παραγωγή μουσικής είναι μία φυσική διαδικασία για το κάθε άτομο μέσα στο μουσικο-θεραπευτικό πλαίσιο (Σάννυ Λεβή, 2008). Ο εσωτερικός έντονος πόνος μπορεί να αποτυπωθεί, για παράδειγμα, με δυνατούς ήχους, και να βοηθήσει το άτομο να αποφορτιστεί από το βάρος που αισθάνεται. Η θεραπεία με μουσική -εκτός των άλλων- συμβάλλει στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης και της ανάληψης πρωτοβουλιών, στην καλλιέργεια της προσοχή της συγκέντρωσης και της μνήμης, και στην κοινωνικοποίηση και έκφραση.
Τέλος, μία ακόμη μορφή ψυχοθεραπείας είναι και η Δραματοθεραπεία, η οποία σύμφωνα με την Βρετανική Ένωση Δραματοθεραπευτών (BADTH) ορίζεται ως η μέθοδος που βοηθά στην κατανόηση και ανακούφιση από κοινωνικά, νοητικά και ψυχολογικά θέματα, μέσα από τη θεραπευτική χρήση του συμβολισμού. Η χρήση εκφραστικών σχημάτων δημιουργεί την απαραίτητη απόσταση, που διευκολύνει τον συμμετέχοντα να εκφράσει όσα δεν μπορεί να πει αλλιώς, να διερευνήσει εμπειρίες, σχέσεις, συναισθήματα, πλευρές του εαυτού του και να τις μετασχηματίσει. Το θέατρο μας βοηθάει να κοιτάξουμε από απόσταση, από μια άλλη οπτική, το τραύμα και να το επεξεργαστούμε, να το ελέγξουμε, να συμφιλιωθούμε με αυτό (Φωτεινή-Μαρία Μοναστιρλή, 2018).Ο άνθρωπος μέσω της συμβολοποίησης και της αναπαράστασης στη θεατρική διαδικασία διερευνά τον ψυχικό του κόσμο, τις τραυματικές εμπειρίες του με αποτέλεσμα την συναισθηματική αποφόρτιση και έκφραση.
Μέσω της δημιουργίας, το άτομο αυτοεκπληρώνεται, εκφράζει τις δυσκολίες του και κατανοεί τον εαυτό του. Μέσω μιας χορογραφίας, μιας μουσικής εκτέλεσης, της ανάληψης ενός ρόλου ή της επαφής με ποικίλα και πολύμορφα υλικά, το άτομο αφήνεται ελεύθερο να εκφραστεί χωρίς το φόβο της κριτικής και δημιουργεί ένα δικό του κόσμο, μέσα στον οποίο έχει τη δυνατότητα και την ευχέρεια να κινηθεί, όπως το ίδιο θέλει, αποστασιοποιείται από το πρόβλημα, με κύριο στόχο να το αντιληφθεί και να το αντιμετωπίσει.
«Τέχνη είναι ο μαγικός καθρέφτης που αντανακλά τα αόρατα όνειρά σου σε ορατές εικόνες»
–Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γεώργιος Κ. Προφητηλιώτης: Μπορούν οι ερμηνευτικές τέχνες να αλλάξουν τον εγκέφαλό μας; Εξετάζοντας την κινηματογραφική δράση και τη θεατρική δράση μέσα από το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα. -2014
- Μαλλιαρού Μ., Σαράφης Π., Διεπιστηµονική Φροντίδα Υγείας Τόµος 2, Τεύχος 1, 10-17: Τέχνη και ψύχωση – 2010
- Νιτσιάκου Μαρία: Αναπαραστάσεις συναισθηματικών διαταραχών: Μία προσέγγιση μέσω της εικαστικής τέχνης. Λάρισα -2015
- Patrick J. Morrissey, AT-R, LCPC: Trauma Finds Expression Through Art Therapy – 2013
- SavneetTalwarMA, ATR-BC, LPC: Accessing traumatic memory through art making: An art therapy trauma protocol – 2007
- Φωτεινή – Μαρία Μοναστιρλή: Δραματοθεραπεία: η ψυχοθεραπεία μέσω της τέχνης. -2020
