Του Δημήτρη Τόλια
Έχει ήδη περάσει ένας χρόνος και τρείς μήνες από την πρώτη φορά που ανέφερα σε άρθρο την λέξη «κορωνοϊός». Η πανδημία συνεχίζει να απασχολεί τον δημόσιο διάλογο και την πολιτική ατζέντα. Το αν βρισκόμαστε στο μέσον ή στο τέλος της κατάστασης αυτής, είναι κάτι το οποίο θα απαντηθεί εν καιρώ. Ωστόσο, οι επιπτώσεις της περιπέτειας αυτής θα δώσουν σημαντικά ερευνητικά πεδία, συζητήσεις και αντιπαραθέσεις, που αναμένεται να διαρκέσουν για δεκαετίες. Στο παρόν άρθρο, θα ήθελα να αναφερθώ σε μια θετική δευτερεύουσα και έμμεση συνέπεια της υγειονομικής κρίσης. Στο πως η πανδημία αυτή και η διαχείρισή της μας έφερε πιο κοντά στην πολιτική.
Πολιτικές για όλους
Είναι αρκετά κλισέ να αναφερθώ στην από-πολιτικοποίηση των πολιτών και δη των νέων. Πρόκειται για μια συζήτηση που στοιχειώνει τα πρώτα έτη των φοιτητών στην πολιτική επιστήμη και ένας προβληματισμός πάνω στον οποίο έχουν εκπονηθεί εκατοντάδες χιλιάδες έρευνες. Μια από τις σημαντικότερες αιτίες του φαινομένου αυτού είναι η συνθετότητα του κοινωνικού πεδίου λόγω της εξειδίκευσης και ένταξης των ατόμων σε υποσυστήματα (σαν εκείνα που περιγράφει ο T. Parsons ή ο U. Beck). Καθώς οι συνήθεις πολιτικές που λαμβάνονται στοχεύουν κάθε φορά διαφορετικό υποσύστημα και αφορούν συγκεκριμένες κοινωνικές μερίδες, ο πολιτικός διάλογος παραμένει βουβός.
Ωστόσο, η ανάγκη διαχείρισης της πανδημίας έφερε μέτρα, τα οποία απευθύνονταν στο σύνολο σχεδόν της κοινωνίας. Για παράδειγμα, το SMS μετακίνησης δεν αφορούσε μόνο τους δημόσιους υπαλλήλους, μόνο τους εργάτες ή μόνο τους ελεύθερους επαγγελματίες. Μας αφορούσε όλους. Όπως και ένα πλήθος ρυθμιστικών και επικοινωνιακών πολιτικών που ελήφθησαν. Οι εκάστοτε προβληματισμοί σε συνδυασμό με την κοινή εμπειρία ένωσαν το πεδίο συζήτησης, με τα υποκείμενα να εντάσσονται στον διάλογο δίχως νοερές εγκλείσεις (λαός ή έθνος), αλλά ως πολίτες. Όπου και αν βρισκόταν κανείς, μπορούσε να συζητήσει αυτό το θέμα, εκθέτοντας απλώς την εμπειρία και την άποψή του για τις πολιτικές διαχείρισης, ως άμεσος δέκτης αυτών, ως πολίτης.
Ο ρόλος του κράτους
Ο από μηχανής διάβολος των προηγούμενων δεκαετιών, το κράτος, στον πρώτο κρότο της πανδημικής κρίσης τον Μάρτιο του 2020, έγινε ο από μηχανής θεός που στάθηκε σαν τοίχος προστασίας για την κοινωνία. Από το δημόσιο σύστημα υγείας μέχρι τις κρατικές επιχορηγήσεις και τα επιδόματα σε οικονομικούς φορείς, η παρέμβαση του κράτους ήταν πολύ μεγάλη. Σε μια χρονική περίοδο που οι πολιτικές της «μείωσης του κράτους» ήταν ηγεμονικές, το κράτος εξελίχθηκε στον μεγαλύτερο σωτήρα των οικονομικά δρώντων. Ιδιοκτήτες ακινήτων, επαγγελματίες, επιχειρηματίες, εργαζόμενοι, υπάλληλοι κ.α. στράφηκαν άμεσα στο κράτος και απαίτησαν οικονομική στήριξη. Η εμπειρία αυτή προκαλεί έναν αναστοχαστικό διάλογο στην δημόσια σφαίρα.
Η λειτουργία της αγοράς
Η κρίση και η διαχείριση της έδωσε την δυνατότητα στους πολίτες να δουν καθαρά την αλυσίδα της οικονομίας. Έγινε συνειδητή η συμμετοχή μας στην αλυσίδα της οικονομικής λειτουργίας. Όταν τα περιοριστικά μέτρα μας στέρησαν την ιδιότητα του καταναλωτή, αντιληφθήκαμε την κατάρρευση των επιχειρηματιών. Η κατάρρευση αυτών προκάλεσε προβλήματα σε εμπόρους, επαγγελματίες, ιδιοκτήτες και εργαζομένους. Την αλληλεπίδραση της αλυσίδας αυτής την είδαμε μέσω της κρίσης της γύρω μας και στον δημόσιο διάλογο. Συλλάβαμε, έτσι, τον εαυτό μας ως μέρος της. Επιπλέον, η συζήτηση για τον ρόλο των φαρμακοβιομηχανιών στην παροχή εμβολίου και την άρση της πατέντας των εμβολίων θέτει την συζήτηση σε υψηλότερο επίπεδο. Πλέον, όμως, δεν αφορά αποκλειστικά τις πανεπιστημιακές αίθουσες αλλά, καθώς ολόκληρη η κοινωνία ζητά απαντήσεις, ο διάλογος διαχέεται.
Η λήψη των αποφάσεων
Η διαχείριση της κρίσης, όπως ανέφερα παραπάνω, απαίτησε πολιτικές που επηρέασαν το σύνολο της κοινωνίας. Η πλειοψηφία των πολιτικών αυτών ελήφθησαν από το Υπουργείο Υγείας. Τα μάτια όλων μας για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν στραμμένα εκεί, προκειμένου να μάθουμε με ποιόν τρόπο θα αλλάξει η καθημερινότητά μας. Έτσι, ήρθαμε σε άμεση επαφή με έννοιες όπως: διαβούλευση, συμβούλιο, επιτροπή λοιμωξιολόγων, εισήγηση, σχέδιο κλπ. Με λίγα λόγια, οι πολίτες συνειδητοποίησαν το πώς πραγματοποιείται μια πολιτική. Το ότι οι πολιτικές δεν γίνονται με έναν νόμο και ένα άρθρο, ούτε είναι κάτι το στιγμιαίο, αλλά το ότι απαιτείται μια πολυποίκιλη διαδικασία διαβούλευσης επιστημονικών, κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών δρώντων, προτού ληφθεί μια απόφαση.
Θεωρίες της συνωμοσίας
Η συνωμοσιολογική νοοτροπία είναι πολιτική θεώρηση. Γεννά άμεση ή έμμεση πολιτική δράση και συνεπώς θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως τέτοια. Οι πολίτες από την αρχή της πανδημίας εκτέθηκαν σε πλήθος διαφορετικών συνωμοσιολογικών αφηγημάτων. Όμως, η αντιφατική πολυμορφία των αφηγημάτων αυτών, σε συνδυασμό με την αντιμετώπισή τους από τους πολιτικούς δρώντες με επιστημονικά δεδομένα, έδωσε τα όπλα και στους πολίτες να αντιμετωπίσουν τα αφηγήματα αυτά στον δημόσιο χώρο. Τα μεγάλα ποσοστά εμβολιασμών και ο μικρός αριθμός διαδηλωτών κατά της μάσκας ή του lockdown, ενδεχομένως να δίνει μια πρώτη εικόνα που μένει να διερευνηθεί.
Επαφή με την ανισότητα
Η κοινή εμπειρία έφερε σε επαφή τους πολίτες με το φαινόμενο της ανισότητας. Η μεγέθυνση των ανισοτήτων έγινε ιδιαίτερα φανερή κατά την πανδημική κρίση. Η διαφορά στις δυνατότητες κοινωνικών μελών σχετικά με την υγειονομική περίθαλψη, την μετακίνηση, την οικονομική δραστηριότητα, την πρόσβαση στην πληροφόρηση κ.α. έκανε αντιληπτή την μεγάλη οικονομική ανισότητα, που μεταφράζεται και σε κοινωνική.
Αντί επιλόγου
Στην Ελλάδα, σε μια χώρα όπου η έλλειψη πολιτικού ενδιαφέροντος και η πίστη σε θεωρίες της συνωμοσίας είναι υψηλή, τα μέτρα αντιμετώπισης του κορωνοϊού εξέθεσαν την κοινωνία στον πολιτικό διάλογο στον οποίο η συνεισφορά βασιζόταν στην κοινή εμπειρία από τις πολιτικές και την ιδιότητα του πολίτη. Με λίγα λόγια, η συζήτηση δεν ενδύθηκε εθνικιστικούς ή λαϊκίστικους μανδύες, αλλά αρθρώθηκε με πλατφόρμα την κοινωνία των πολιτών. Σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε το γεγονός ότι ο πολιτικός διάλογος από την συντριπτική πλειοψηφία των κομμάτων παρέμεινε ήπιος και επιστημονικός.
Μπορεί η Νέα Δημοκρατία να έκανε λάθη στην διαχείριση και ο ΣΥΡΙΖΑ να πειραματιζόταν με διαφορετικές και πολλές φορές αντιφατικές θέσεις ως προς την διαχείριση, ωστόσο θεωρώ πως θα πρέπει να αισθανόμαστε τυχεροί. Σε άλλες χώρες, η συζήτηση για την διαχείριση είναι έντονα πολωμένη, αγκαλιάζει με ευκολία συνωμοσιολογικά αφηγήματα, προκαλεί εκρήξεις, αρνήσεις της πανδημίας ή αρνήσεις των πολιτικών διαχείρισης τόσο από αντιπολιτεύσεις όσο και από κυβερνήσεις. Επομένως, θεωρώ ευχής έργον το ότι και η Νέα Δημοκρατία και ο ΣΥΡΙΖΑ καθώς και τα υπόλοιπα κόμματα (με την εξαίρεση παραφωνιών από την Ελληνική Λύση) διατηρούν το επίπεδο της αντιπαράθεσης στο επιστημονικό πεδίο, χωρίς να προσφεύγουν σε δημαγωγικές ιαχές.
