Βασίλειος Β΄ «Βουλγαροκτόνος»· συνετός ή βάναυσος; (Μέρος Α΄): Κοινωνική και Εσωτερική Οικονομική Πολιτική

Του Γιώργου Γαλανάκη,

Την εποχή κατά την οποία αυτοκράτορας στο Βυζάντιο ήταν ο Βασίλειος Β΄ (976-1025), χρέη ιδιότυπου πρωθυπουργού κατά τα έτη ως το 989 εκτελούσε ο Βασίλειος Λακαπηνός. Ο Λακαπηνός, κατείχε το αξίωμα του παρακοιμωμένου, σε μια εποχή που η συγκεκριμένη θέση έδινε πρόσβαση σε υπερεξουσίες, αφού μάλιστα ο Βασίλειος Β΄ ήταν ακόμα έφηβος και συνεπώς, δεν είχε τη δυνατότητα να ασκεί μεγάλη επιρροή στην πολιτική. Μάλιστα, ο Λακαπηνός όντας και θείος του αυτοκράτορα, γνώριζε καλά πώς έπρεπε να χειριστεί την οικογένεια με ευστροφία, στρέφοντας πρόσωπα και καταστάσεις με τέτοιο τρόπο υπέρ του, παραμερίζοντας κατά το δυνατόν τον νεαρό αυτοκράτορα. Ωστόσο, μόλις ο Βασίλειος Β΄ ωρίμασε αρκετά, πήρε το 989 με θάρρος την κατάσταση στα χέρια του, εξορίζοντας μάλιστα τον Λακαπηνό, προκειμένου να μπορέσει να δράσει χωρίς ισχυρούς ανταγωνιστές στο Παλάτι.

Μεγάλο μέρος της υπεροχής του Βυζαντίου και των θριάμβων του κατά των εξωτερικών απειλών οφειλόταν στη λογική κατά το παρελθόν φορολόγηση των ελευθέρων αγροτών-στρατιωτών. Είχαν αρκετή περιουσία για να εξασφαλίσουν καλή ζωή στην οικογένειά τους, ήταν διαρκώς δραστήριοι, είτε στον στρατό είτε στους αγρούς και τις οικίες τους και σπάνια διέφευγαν σε οικονομικές ατασθαλίες κατά του κράτους. Έτσι, αφενός οικονομικά το κράτος άνθιζε, αλλά αφετέρου και δημογραφικά, με τις υγιείς οικονομικά συνθήκες που πρόσφερε στον λαό. Με τα χρόνια όμως, μετά τους πρώτους Μακεδόνες αυτοκράτορες, όλο και περισσότερο συγκέντρωναν μεγαλύτερη ισχύ επιφανείς οικογένειες, όπως των Αργυρών, των Μαλεΐνων, των Δουκών και των Φωκάδων. Έτσι κοινωνικές αντιθέσεις κατά τα πρώτα χρόνια της εποχής του Βασιλείου Β΄, έφθασαν να είναι τεράστιες, καθότι, για δεκαετίες ολόκληρες, οι δυνατοί επωφελούνταν της δυνατότητας να αγοράζουν σε άθλια τιμή περιουσίες μικρομεσαίων οικονομικά αγροτών. Οι αγρότες αυτοί αναγκάζονταν για να ζήσουν να εργαστούν ως δουλοπάροικοι στα ίδια τους τα χωράφια και οι δυνατοί δε σταματούσαν να επιβαρύνουν με κάθε λογής απάτες τον λαό και το κράτος, καταληστεύοντας τη δημόσια περιουσία. Επιπλέον, οι πλέον επιφανείς οικογένειες του Βυζαντίου, ποτέ δε σταμάτησαν να έχουν ανταγωνισμούς μεταξύ τους, αλλά και με τον θρόνο, διεκδικώντας πολύ συχνά ακόμα και τον τίτλο του αυτοκράτορα (τρανά παραδείγματα, ο Ιωάννης Α΄ Τσιμισκής και οι Βάρδας Φωκάς και Σκληρός)!

Ο Βασίλειος, αμέσως μόλις αντιλήφθηκε τη φαυλότητα των συνθηκών, που είχαν αρχίσει να επικρατούν εις βάρος του λαού και της κεντρικής διοίκησης δε δίστασε να εκδώσει τα πρώτα του νομοθετικά διατάγματα (Νεαραί), προβαίνοντας στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για την άμβλυνση των οικονομικών και κοινωνικών αντιθέσεων. Μεγάλο ρόλο σε αυτό πρέπει να διαδραμάτισαν οι επιρροές που δέχτηκε από τα ταξίδια του στη Μικρά Ασία και τη Συρία (ως στρατηγός κατά των Αράβων), όταν συνάντησε μυριάδες φτωχών και καταπιεσμένων ανθρώπων, κάτω από την αυστηρότατη επιτήρηση των δυνατών κυρίων τους, που ζούσαν με μυθώδη πλούτη και ανέσεις. Ο Βασίλειος, συνεχώς παρατηρούσε τη κοινωνική καταπίεση και τους σφετερισμούς των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, που δε έπαυαν τις φοροδιαφυγές τόσο σε βάρος του λαού, όσο και του κράτους.

Δε δίστασε μάλιστα να δυσαρεστήσει τους αυλικούς και συγγενείς, περικόπτοντας τις δαπάνες στο Παλάτι σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο ίδιος ζούσε λιτοδίαιτος και με μέριμνα πάντα για τα έξοδα της οικογένειας και του προσωπικού, ώστε να εκλογικεύονται κατά τις ανάγκες. Εξάλλου, το γεγονός ότι υπήρχε συνεχώς ανοιχτό πολεμικό μέτωπο με τους Βουλγάρους ως το 1018, αποτελούσε ένας επιπλέον λόγος για να προβεί η διοίκηση σε εξορθολογισμό των Οικονομικών προς κοινό όφελος. Επίσης, ανά διαστήματα υπήρχαν συρράξεις και με Άραβες, όμως αυτό είναι κάτι, που θα αναλυθεί περαιτέρω στο Β΄ μέρος. Βαρύνουσα σημασία λοιπόν, είχε και ο βελτιωμένος έλεγχος εσόδων και εξόδων του κράτους για τις ανάγκες της αποσόβησης εξωτερικών κινδύνων. Αυτός ήταν και ένας βασικός παράγοντας, που βοήθησε σημαντικά στις συνεχείς στρατιωτικές επιτυχίες της Ρωμανίας, επί Βασιλείου Β΄.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες ιδιαίτερα, σε αντίθεση με παλιότερα, έχει αναδειχθεί από κορυφαίους βυζαντινολόγους με ποικίλες δημοσιεύσεις η συνεισφορά του Βασιλείου Β΄ στη βελτίωση των Οικονομικών του κράτους, μέσω μιας προσεκτικά μελετημένης οικονομικής πολιτικής, που ευνοούσε τους μικρούς καλλιεργητές και στρατιώτες και έβαζε φρένο στους σφετερισμούς των δυνατών. Άπαξ και μπήκε το έτος 996, ο Βασίλειος εξέδωσε προς εφαρμογή τη Νεαρά «Περί των δυνατών των από πενήτων επικτωμένων». Στο μεγάλο νομοθετικό κείμενο, αρχικά αναγνωριζόταν ως άκυρη κάθε αγορά κτημάτων, που ανήκαν σε μικρομεσαίους καλλιεργητές και είχε περάσει στην κυριότητα των δυνατών. Ακυρώνονταν επίσης οι διακρίσεις στη μεταχείριση των «αριστοκρατών» και των αδυνάτων σε περίπτωση εγκλημάτων, εξισώνοντας έτσι τους Βυζαντινούς ανεξαρτήτως ισχύος ενώπιον της δικαιοσύνης. Ακόμα, τέθηκε περιορισμός στην ίδρυση μοναστηριών, που επωφελούνταν των προηγουμένων προνομίων, προκειμένου να παύσουν οι απάτες απέναντι στο κράτος από ιδιώτες κληρικούς και ανώτερα στελέχη της Εκκλησίας. Στις πιέσεις του πατριαρχείου μετά από κάθε Νεαρά, ποτέ δεν κάμφθηκε ο Βασίλειος, μένοντας σταθερός στις αποφάσεις του. Ύστερα, νομοθέτησε και για τις εμποροπανήγυρεις, που είχαν μεγάλη σημασία για την οικονομία των κοινοτήτων. Ενώ προηγουμένως τα έσοδα αυτών περιέρχονταν πολύ συχνά στα χέρια των ισχυροτέρων, τώρα πολλές εμποροπανήγυρεις περνούσαν πάλι στους αδυνάτους.

Η δημοφιλέστερη οικονομική διάταξη του Βασιλείου, που επικύρωσε την ήττα των δυνατών στα χρόνια που κυβερνούσε ήταν το Αλληλέγγυον. Με αυτό το νέο νομοθέτημα, ο Βασίλειος πολεμήθηκε από τους κύκλους των «ευγενών». Μάλιστα, λόγω της έλλειψης πρωτογενών πηγών και επαρκούς έρευνας, ακόμα και κορυφαίοι νεότεροι μελετητές, όπως οι Bury, Schlumberger, Krumbacher και Ζακυθηνός, έφθασαν να θεωρούν παραδόξως επαχθέστατη αυτήν την οικονομική πολιτική κατά των «αριστοκρατών», του Βασιλείου Β΄, κάνοντάς τον ορισμένες φορές να μοιάζει ακόμα και βάναυσος ως προς την αντιμετώπισή του απέναντι στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Το Αλληλέγγυον αποτελούσε νέα παραχώρηση υπέρ των φτωχών αγροτών και στρατιωτών, που κατέστη αναγκαία λόγω των συνεχών πολέμων και της απώλειας πολλών ανδρών, που ήταν οικογενειάρχες, σε αυτούς. Το ότι έμεναν οικογένειες πίσω, χωρίς πατέρα, τις έκανε πολύ ευάλωτες, διότι συνήθως δεν ήταν δυνατό να ανταπεξέλθουν στην αποπλήρωση των φορολογικών υποχρεώσεων δίχως τον πατέρα. Μάλιστα, ο πατριάρχης Σέργιος εξέφρασε εντονότατα τις διαμαρτυρίες του μετά τη θέσπιση του Αλληλεγγύου το 1002. Έτσι, ο Βασίλειος προχώρησε σε φοροαπαλλαγή για όσες οικογένειες στρατιωτών ήταν απορφανισμένες, μεταθέτοντας το βάρος στους ισχυρότερους οικονομικά, οι οποίοι είχαν πλέον την ευθύνη να καλύψουν τους φόρους των οικογενειών που αδυνατούσαν. Με τον τρόπο αυτό έδειχναν και το αλληλέγγυο της φορολογικής ευθύνης της κοινότητας, προς όφελος του κράτους.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Σκυλίτζης Ι., A Synopsis of Byzantine History 811-1057, (transl.) Wortley J., Cambridge University Press, Cambridge 2010
• Ψελλός Μ., A History of Psellus, (ed.) Σάθας Κ., Metheun& Co.,36 Essex Street, W.C., London 1899
• Αντωνιάδη Σ. Α., Δοκίμιο για την ηθική αποκατάσταση του Βασιλείου Β΄, Μακδονικά, 3, 1956
• Ζακυθηνός Δ., Βυζαντινή Ιστορία, Δωδώνη, Αθήνα 2015
• Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ.β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993
• Λαΐου Α.(ed.), The Economic History of Byzantium, Dumbarton Oaks(Harvard University), Washington D.C. 2002
• Σαββίδης Α., Μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας 11^ου-13^ου αιώνα, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995
• Σαββίδης Α., Ο κόσμος του Βυζαντινού φορολογούμενου, Κανάκη, Αθήνα 2018
• Χριστοφιλοπούλου Αι., Βυζαντινή Ιστορία Β’2, 867-1081, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1997
• Angold M.(ed.), The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries, A.R. International Series 221, Oxford 1984
• Harvey A., Economic expansion in the Byzantine Empire 900-1200, Cambridge University Press, Cambridge 2002
• Holmes C., Basil II and the Governance of Empire, Oxford University Press, N.Y. 2005
• Lemerle P., The Agrarian History of Byzantium, Galway University Press, Galway(Ireland) 1979
• Schlumberger G., Η βυζαντινή εποποιΐα, Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος, τ.β’, μτφρ. Λαμπρίδης Ι., Δημιουργία, Αθήνα 1999
• Treadgold W., A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, Stanford, California 1997