Της Διαλεχτής Άνθη,
Η «Λειψανοθήκη του Τιμίου Σταυρού», γνωστή ως «Σταυροθήκη του Limburg», αποτελεί αναντίρρητα ένα αριστούργημα της βυζαντινής θρησκευτικής μικροτεχνίας με απαράμιλλη καλλιτεχνική και συμβολική αξία. Η κατασκευή της Σταυροθήκης υπολογίζεται μεταξύ των ετών 948-959. Σύμφωνα με μία επιγραφή στο πίσω κάλυμμα, ως παραγγελιοδότης της αναγράφεται ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (912-959). Στα τέλη του 10ου αι., ο Βασίλειος Λεκαπηνός, νόθος γιος του Ρωμανού Α΄, εντάσσει τη Σταυροθήκη σε ένα κιβωτίδιο με συρτό κάλυμμα και θήκες για την τοποθέτηση επιπλέον κειμηλίων. Σύμφωνα με γραπτές πηγές, το αντικείμενο, αρχικά, φυλασσόταν είτε στο παλάτι της Κωνσταντινούπολης είτε στην εκκλησία της Θεοτόκου του Φαναριού. Κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1204, από τους Σταυροφόρους, κατέληξε ως λάφυρο στα χέρια του Ιππότη του τάγματος Heinrich von Ulmen. Παρέμεινε στα χέρια του για τέσσερα μόλις χρόνια και έπειτα, το 1208, ο ίδιος το δώρισε σε ένα μοναστήρι για γυναίκες στο Stuben προς ανάπαυση της ψυχής της αδερφής του, η οποία ζούσε για χρόνια εκεί ως μοναχή. Έπειτα από χρόνια, τον 17ο αι., το μοναστήρι κάηκε και η Σταυροθήκη μεταφέρθηκε στον σημερινό τόπο παραμονής της, μια μικρή πόλη της Γερμανίας, το Limburg an der Lahn (εξ’ ου και το προσωνύμιο Limburg), και εκτίθεται ως σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της πόλης (Diocesan Museum).
Ως αντικείμενο, υπάγεται στην κατηγορία της Λειψανοθήκης (ή αλλιώς κειμηλιοθήκης ή σκευοθήκης), που, σύμφωνα με τον ορισμό του Λεξικού της Οξφόρδης, πρόκειται για σκεύη, στα οποία φυλάσσονται, προστατεύονται και διατηρούνται οστά και αντικείμενα προερχόμενα κυρίως από ιερά πρόσωπα της χριστιανικής θρησκείας. Παράλληλα, ήταν αναγκαίο η σπουδαιότητα του περιεχομένου να συνδυάζεται με τη χρήση πολυτελών υλικών (ελεφαντοστό, χρυσός, άργυρος), που συμπληρώνουν την ξύλινη κατασκευή, και σύνθετων τεχνικών διακόσμησης, που να συμβαδίζουν με τις καλλιτεχνικές επιταγές της κάθε περιόδου. Στην κατηγορία της λειψανοθήκης, συγκαταλέγονται και παραλλαγές, όπως τα εγκόλπια, οι εικόνες, οι θησαυροί, τα κιβώρια, τα κουτιά, οι σαρκοφάγοι. Η Σταυροθήκη του Limburg αποτελούσε ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα λειψανοθήκης, μιας και συμπεριελάμβανε πολλαπλούς αποθηκευτικούς χώρους, που προστατεύονται από συρόμενο κάλυμμα, χωρίζοντάς την σε δύο τμήματα, το εσωτερικό και το εξωτερικό.
Εσωτερικό τμήμα
Κεντρική θέση στο εσωτερικό του κιβωτιδίου λαμβάνει ο σταυρός με το τίμιο ξύλο. Όπως είναι εμφανές και στην εικόνα, ο σταυρός σχηματίζει δύο οριζόντιες πλευρές αντί για μία, γεγονός που τυπολογικά τον κατατάσσει στον τύπο της Αναστάσεως, όπως ονομάζεται. Το ξύλο είναι εγκιβωτισμένο σε αργυρά επιχρυσωμένα ελάσματα που αφήνουν ακάλυπτη μόνο την μπροστινή όψη του σταυρού. Τα άκρα της κάθε κεραίας κοσμούνται με ημιπολύτιμους λίθους περιμετρικά, ενώ στα σημεία τομής σχηματίζονται περίτεχνοι ρόδακες. Η επιλογή του κόκκινου χρώματος σαφώς και δεν είναι τυχαία, αλλά συμβολική, καθώς υποδηλώνει το αίμα, με το οποίο ποτίστηκε ο σταυρός. Έτσι, οπτικοποιείται η πολυσήμαντη διάσταση του σταυρού και αναπαρίσταται με αυτόν τον τρόπο η σκηνή της Σταύρωσης. Στην πίσω όψη της επίχρυσης θήκης, εγγράφεται το αφιερωματικό επίγραμμα του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου και του γιου του, Ρωμανού Β΄. Να σημειωθεί ότι από τη σειρά του ονόματος μπορούμε να καταλάβουμε πως δεν πρόκειται για τον αυτοκράτορα Ρωμανό Λεκαπηνό, αλλά για τον γιο του, Κωνσταντίνο, καθώς δεν προηγείται του ονόματός του, αλλά το ακολουθεί.
Η Σταυροθήκη πλαισιώνεται από μία σειρά είκοσι πλακιδίων, που προστέθηκαν μεταγενέστερα με έξοδα του Βασίλειου Λεκαπηνού, φιλοτεχνημένα από χρυσό και σμάλτο. Αυτά τα πλακίδια καλύπτουν είκοσι μικρές «λειψανοθήκες», που φυλάσσουν ιερά κειμήλια του Χριστού, της Παναγίας και του Ιωάννη του Πρόδρομου. Τα κειμήλια αυτά μεταφέρθηκαν στο παλάτι ως λάφυρα στα χρόνια του Νικηφόρου Φωκά έπειτα από τις κερδοφόρες εκστρατείες του εναντίον των Αράβων. Τοποθετήθηκαν στις θήκες μέρη από λείψανα που σχετίζονται με τα πάθη του Χριστού (ο σπόγγος, το ακάνθινο στεφάνι, το πορφυρό ιμάτιο, τα λείψανα από τα πάθη, το «λέντιον», δηλαδή το σεντόνι, με το οποίο σκούπισε τα πόδια των μαθητών στο Μυστικό Δείπνο,), αλλά και της Παναγίας (το μαφόριο από τον ναό της Θεοτόκου, τη ζώνη από τον ναό της Χαλκοπρατείας). Ο Βασίλειος θεώρησε ότι θα ήταν καλό να αποθηκευτούν σε μία ολοκληρωμένη ενιαία λειψανοθήκη συμμετρικά μαζί με το κατεξοχήν σύμβολο της χριστιανικής πίστης, τον Σταυρό. Συνεπώς, στο επάνω μέρος του, είναι τοποθετημένα τα έξι λείψανα του Χριστού και κάτω τα τρία της Παναγίας μαζί με το μοναδικό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Με αυτόν τον τρόπο, έχουμε την παρουσία των τριών προσώπων της Δέησης, η οποία πραγματοποιείται προς τον Χριστό, που υποδηλώνεται όμως τόσο με την παρουσία των λειψάνων όσο και με την παρουσία του σταυρού. Παράλληλα, τα πλακίδια φέρουν ζωγραφικά μορφές ουράνιων δυνάμεων, ένα θέμα που συναντάται στην εικονογράφηση των λειψανοθηκών της βυζαντινής μικροτεχνίας. Έτσι, εμφανίζονται δέκα ολόσωμοι άγγελοι και δέκα σεραφείμ και χερουβείμ να έχουν τον ρόλο προστάτη των λειψάνων.
Εξωτερικό τμήμα
Ο εικονογραφικός διάκοσμος του εξωτερικού καλύμματος είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη διάταξη του εσωτερικού πλούτου της λειψανοθήκης. Το εξωτερικό κάλυμμα είναι συρταρωτό για καλύτερη προστασία και ευκολότερη χρήση και μαρτυρεί την τεχνογνωσία της περιόδου. Σχετικά με τη ζωγραφική διακόσμηση, κεντρική θέση κατέχει ο ένθρονος Χριστός παντοκράτορας με ένσταυρο φωτοστέφανο, μακριά μαλλιά και γενειάδα, με δύο πλοχμούς να πλαισιώνουν το μέτωπο, ντυμένος με ενδυμασία πορφυρού χρώματος και με το βλέμμα στραμμένο προς την Παναγία. Το χρώμα του ενδύματος παραπέμπει στην πορφύρα, το χαρακτηριστικό ένδυμα του αυτοκράτορα, υπονοώντας κάποιον συσχετισμό με τον παραγγελιοδότη. Αριστερά είναι τοποθετημένη η Παναγία, που δέχεται το βλέμμα του Χριστού, και δεξιά ο Ιωάννης ο Πρόδρομος (Δεόμενος), ενώ συνοδεύονται από τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ αντίστοιχα. Την κεντρική σκηνή συμπληρώνουν επάνω και κάτω οι δώδεκα Απόστολοι ανά ζεύγη, Ιάκωβος και Ιωάννης, Ανδρέας και Μάρκος Βαρθολομαίος και Θωμάς, Λουκάς και Ματθαίος, Φίλιππος και Σίμωνας, με τον Πέτρο και τον Παύλο να παρίστανται στη μέση της πάνω σειράς. Με αυτόν τον τρόπο, η εικονογραφική αναπαράσταση προμηνύει το περιεχόμενο του εσωτερικού τμήματος. Αξίζει, επίσης, να τονιστεί ο ανοιχτόχρωμος χρωματισμός, στον οποίο υπόκεινται τα πρόσωπα της παράστασης, χαρίζοντας μία φωτεινότητα και μία διαύγεια στην όψη τους.
Οπίσθια όψη
Το πίσω μέρος της Σταυροθήκης έχει υποστεί, με το πέρασμα του χρόνου, τις περισσότερες φθορές. Είναι κατασκευασμένο με μία τεχνική που χαρακτηρίζεται ως «εμπίεστη», με την τοποθέτηση επιχρυσωμένου φύλλου άργυρου, που δουλευόταν κυρίως από την πίσω όψη με τη βοήθεια μαλακού υποστρώματος. Θέμα της συγκεκριμένης επιφάνειας είναι ένας διάλιθος φυλλοφόρος σταυρός σε εξάκτινη βάση, ενώ φέρει εκατέρωθεν δύο εξάκτινα αστέρια. Το κεντρικό θέμα πλαισιώνεται με τη χάραξη εναλλαγής φύλλων αμπέλου με ζεύγη από ημίφυλλα άκανθας, που συνθέτουν ένα καρδιόσχημο διακοσμημένο ανθέμιο, που παραπέμπει άμεσα στην αρχαιοελληνική θεματολογία. Λαμβάνοντας υπόψιν τη συμβολική χροιά του αντικειμένου, τα φύλλα άκανθας θεωρούνται πηγή ζωής, όπως η Ανάσταση νικά τον θάνατο και τα αστέρια παραπέμπουν στη μετάβαση στον παράδεισο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η βυζαντινή λειψανοθήκη του Τιμίου Σταυρού, η επονομαζόμενη Σταυροθήκη του Limburg, διαθέσιμο εδώ
- KODER JOHANNES, Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος και η Σταυροθήκη του Λίμπουργκ. | Evi Flindri – Academia.edu, διαθέσιμο εδώ
- Text as Iconography: Reinterpreting the Limburg Staurotheke (Oxford Byzantine Society International Graduate Conference, 2012) | Brad Hostetler – Academia.edu, διαθέσιμο εδώ
