Της Φαίης Φωτιάδου,
Από την αρχή της ύπαρξής του, ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με αλλαγές στο περιβάλλον του. Η συνεχώς αναπτυσσόμενη τεχνολογία τον εξωθεί στη δημιουργία μέσων τόσο ισχυρών, που είναι ικανά ακόμη και να αναδιαμορφώσουν την κοινωνία και την πολιτισμική κουλτούρα. Η ανασυγκρότηση αυτή, οφείλεται, κατά βάση, στο πώς οι άνθρωποι διαχειρίζονται τις αλλαγές που ανέρχονται. Σε κάθε νέα εμφάνιση κάποιου μέσου, οι αντιδράσεις είναι σε μεγάλο βαθμό υπολογίσιμες. Όπως θα δούμε και παρακάτω, συχνά παρατηρείται ένα μοτίβο αντιδράσεων που, στο πέρασμα των αιώνων, διατηρεί κοινά χαρακτηριστικά, χωρίς όμως να μένει στάσιμο αφού, μαζί με τα μέσα, εξελίσσονται και οι ίδιοι οι άνθρωποι.
Με την εμφάνιση της τυπογραφίας, θεωρήθηκε πως η εγγραματοσύνη του ευρύ κοινού θα υπονόμευε το κύρος των ελάχιστων λόγιων και της εκκλησίας. Οι αντιδράσεις που προκλήθηκαν περιείχαν αρχικά την ενόχληση. Οι διανοούμενοι πίστεψαν πως η θέση τους απειλούνταν, ενώ ο απλός κόσμος αντιμετώπισε την μαζική παραγωγή με θετική αποδοχή. Γρήγορα, ο λαός αγάπησε τις έντυπες εκδόσεις και αγκάλιασε την εφημερίδα, τον δέκατο έβδομο αιώνα. Για την ακρίβεια, κρίθηκε το πλέον έμπιστο μέσο ενημέρωσης, με μεγάλες ποσότητες να αγοράζονται καθημερινά.
Η ανάγκη, όμως, των ανθρώπων για επικοινωνία ζητούσε μεγαλύτερες αποστάσεις. Εφευρέτες αναλογίστηκαν τις νέες δυνατότητες και το τηλέφωνο ήταν γεγονός. Στην αρχή του αντιμετωπίστηκε ως παιχνίδι, ενώ δεν ήταν λίγοι εκείνοι που φοβόντουσαν να το χρησιμοποιήσουν, καθώς γίνεται λόγος για μία από τις πρώτες επαφές του ανθρώπου με ηλεκτρικά μηχανήματα. Σύντομα, παρ’ όλα τα παράπονα των πολιτών, το τηλέφωνο ως εφεύρεση βρέθηκε να εξυπηρετεί την πλειονότητα, καθιστώντας το αναγκαίο για την ευκολία της συνεννόησης.
«Οι περισσότεροι άνθρωποι είδαν το τηλέφωνο ως επιταχυνόμενη κοινωνική ζωή, που είναι ένας άλλος τρόπος για να πούμε ότι η τηλεφωνία έσπασε την απομόνωση και αύξησε τις κοινωνικές επαφές» -Fischer, 1992
Η έλευση του ραδιοφώνου αρχικά φόβισε μεγάλο μέρος των εκδοτών, καθώς το νέο μέσο θα απειλούσε την επιτυχία της έντυπης ενημέρωσης. Αντίθετα, οι ακροατές εξέλαβαν το ραδιόφωνο ως έναν πρωτόγνωρο τρόπο επικοινωνίας, πιο άμεσο από το διάβασμα και με περισσότερες δυνατότητες. Αν και τυφλό μέσο, λόγω έλλειψης οπτικής επαφής, γνώρισε σταδιακά μεγάλη αναγνώριση και κατάφερε να αποτελέσει εργαλείο των διαφημιστικών εταιριών αλλά και προέκταση πολιτικών προσεγγίσεων και έντονης προπαγάνδας, ενώ παρατηρήθηκε πως ασκούσε τεράστια επίδραση στους ακροατές. Ιδίως κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το ραδιόφωνο απέκτησε ευρύ κοινό, καθώς η ανάγκη και η επιθυμία για συχνότερες ενημερώσεις ειδήσεων σχετικά με τις εξελίξεις του πολέμου ήταν έντονες. Μέχρι το 1940, οκτώ στα δέκα νοικοκυριά είχαν στην κατοχή τους ραδιόφωνο.
Η δυναμική είσοδος της τηλεόρασης στις ζωές των ανθρώπων στα μέσα του 20ου αιώνα τροποποίησε την επίδραση του ραδιοφώνου. Παρείχε πολύ περισσότερες οπτικές πληροφορίες και σαγήνευσε το κοινό με την δημιουργία εντυπώσεων και την αμεσότητα που προσφέρουν οι τηλεοπτικοί δέκτες. Η τηλεόραση, με την επιρροή της αφήγησης μέσα από την εικόνα και την κίνηση, ενώ αρχικά δεν τράβηξε τον κόσμο, σιγά σιγά άρχισε να χτίζει μια μικρή αυτοκρατορία. Με το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου άλλαξε το σκηνικό και έθεσε τη μοίρα των προηγούμενων, μέχρι τότε, «νέων μέσων» υπό αμφισβήτηση. Όπως ήταν επόμενο, οι πολιτικοί δεν έχασαν την ευκαιρία και αυτή τη φορά, θεωρώντας πως με τις τηλεοπτικές εμφανίσεις τους, θα κατάφερναν να ασκήσουν επιρροή σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι με τα άλλα μέσα. Πράγματι, χάρη στη σκηνική τους παρουσία, μετέφεραν άμεσα τα μηνύματα που επιθυμούσαν.
«Το δέκα τοις εκατό των σπιτιών δεν είχε ακόμη εσωτερική τουαλέτα ή μπάνιο, το 31% δεν είχε ψυγείο και το 62% δεν είχε τηλέφωνο, αλλά μόνο το 9% δεν είχε τηλεόραση» -Joe Moran, καθηγητής αγγλικών και πολιτιστικής ιστορίας
Όταν το διαδίκτυο διατέθηκε για εμπορική χρήση, δεν έλαβε μεγάλη ανταπόκριση. Οι περισσότεροι αδιαφόρησαν, καθώς η εύρεση και ανάκτηση πληροφοριών ήταν δύσκολη, τουλάχιστον μέχρι την έλευση των μηχανών αναζήτησης. Επιπλέον, ο εξοπλισμός ήταν αρχικά δυσπρόσιτος οικονομικά και, εκτός των ακαδημαϊκών ομάδων που επρόκειτο να βοηθηθούν στο έργο τους, ο κόσμος δεν ενδιαφέρθηκε. Έτσι, η αποδοχή και η ένταξή του στη ζωή των ανθρώπων συνέβη αργά, όταν δόθηκε η δυνατότητα στους χρήστες, με το πάτημα ενός κουμπιού, να παρακολουθήσουν οτιδήποτε επιθυμούσαν. Αυτή η ποικιλομορφία οδήγησε σε μια ακόρεστη κατάχρηση, που έκανε το Διαδίκτυο, τους υπολογιστές και τα έξυπνα τηλέφωνα ανάρπαστα, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή για την διαφήμιση, την πολιτική και άλλες πτυχές της ζωής μας.
Κοινός παρονομαστής στις παραπάνω περιπτώσεις είναι ο φόβος και η αδιαφορία που μετατρέπεται σταδιακά σε κατανόηση των δυνατοτήτων και τελική αποδοχή. Οι άνθρωποι είναι πλάσματα συνήθειας και ρουτίνας, έτσι οι αλλαγές, τουλάχιστον σε πρώτο στάδιο, προκαλούν σύγχυση. Ο καθένας εξετάζει με φόβο το νέο μέσο, ενώ αναζητά τους τρόπους που αυτό προκαλεί αντίκτυπο σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο.
Ακολουθεί η κατεύθυνση που δίνουν οι ηγέτες στην αλλαγή. Η εξουσία πουλάει τις θετικές επιπτώσεις της αλλαγής και τους τρόπους με τους οποίους αυτή μπορεί να γίνει ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Οι άνθρωποι παύουν να επικεντρώνονται στα αρνητικά στοιχεία των νέων μέσων και αρχίζουν να τα δέχονται, δίνοντας έμφαση στο πώς θα προσαρμοστούν σε αυτά. Δοκιμάζουν και εξερευνούν τις προοπτικές, ξεκινούν να ψάχνουν λεπτομερώς τις νέες ευκαιρίες και σηματοδοτούν τη νέα πραγματικότητα.
Σε μία τεχνολογική ανάπτυξη των μέσων που συνεχώς εξελίσσεται εκπληρώνονται άμεσα όλες οι παραμυθένιες επιθυμίες του ανθρώπου. Τα μέσα τίθενται στην υπηρεσία της ευχαρίστησης και ο ακροατής-θεατής-χρήστης άνθρωπος μετατρέπεται σε παντοδύναμο θεό. Όταν το αδύνατο -όπως θεωρούνταν αρχικά η επικοινωνία σε μεγάλες αποστάσεις για παράδειγμα- γίνεται δυνατό, ο άνθρωπος αρχίζει να δέχεται όλο και μεγαλύτερα επιτεύγματα σε μικρότερο χρονικό διάστημα, με πιο ήπιες, κάθε φορά, αντιδράσεις.
«Το μέσο δεν σέβεται το ανέφικτο» -Sigmund Freud, στην ψυχαναλυτική προβληματική του για τα μέσα
Πλέον, αυτά που «ούτε στα παραμύθια» και «ούτε στα πιο τρελά μας όνειρα» δεν θα συνέβαιναν, τα καταφέρνουν τα μέσα και αυτό κάνει τους ανθρώπους να εθίζονται στην ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας που τους προσφέρουν. Αυτή η γνώση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αντιδρούν στις νέες εξελίξεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα επωφελής για το μέλλον και τις αλλαγές που πρόκειται να υποδεχτούμε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- A history of television, the technology that seduced the world – and me, theguardian.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ταινία: The Arrival of a Train, Auguste Lumière, L. L. (Σκηνοθέτης), 1896
- Forty years of the internet: how the world changed for ever, theguardian.com, Διαθέσιμο εδώ
- Positive Aspect of the Phone, schoelles.com, Διαθέσιμο εδώ
- The Evolution of Media, open.lib.umn.edu, Διαθέσιμο εδώ
- The Evolution of the Media, courses.lumenlearning.com, Διαθέσιμο εδώ
- How People React to Change, mdi.com.pk, Διαθέσιμο εδώ
- Η εξέλιξη των Μέσων Ενημέρωσης, dimosiografia.com, Διαθέσιμο εδώ
