Της Εύας Μόσχου,
Η εβδομάδα των Παθών του Χριστού αποτελεί περίοδο περισυλλογής και βαθιάς πίστης για τα εκατομμύρια των Χριστιανών ανά την υφήλιο. Η ανάγκη για έκφραση των συναισθημάτων, που προκαλούν οι μέρες αυτές, οδήγησε μια πληθώρα καλλιτεχνών στο να αποτυπώσει στιγμές από τα Μαρτύρια του Θεανθρώπου. Ωστόσο, ανεξάρτητα από θρησκευτικές πεποιθήσεις, η εικονογραφία της Μεγάλης Εβδομάδας συγκινεί και μετουσιώνει το αόρατο σε ορατό. Στο συγκεκριμένο άρθρο, δεν θα δοθεί έμφαση στους καλλιτέχνες ή τις εποχές, αλλά στα έργα αυτά καθεαυτά και στον αντίκτυπό τους στους θεατές. Μεγάλο μέρος των έργων αυτών, ενδεικτικά, θα δούμε ότι προέρχεται από τα τέλη της Ώριμης Αναγέννησης και κυρίως από την εποχή του Μπαρόκ. Αυτό έχει να κάνει και με τα διδάγματα της Εκκλησίας, ειδικά κατά τα χρόνια της Ιεράς Εξέτασης.
Rembrandt: Ανάσταση του Λαζάρου
Μια σκηνή αφιερωμένη στο επεισόδιο της «Ανάστασης του Λαζάρου» προσέφερε ο Ολλανδός ζωγράφος του Μπαρόκ, Rembrandt. Το έργο εκτυλίσσεται σε έναν σκοτεινό τόπο, σε έναν υπόγειο θάλαμο, όπου βρίσκεται ο τάφος του Λαζάρου. Εντέχνως δημιουργείται ένα «πνευματικό τρίγωνο» με τις άκρες του να έχουν αντικατασταθεί από τους ήρωες της σκηνής. Στην κορυφή, ως «Σωτήρας», απεικονίζεται ο Χριστός με γαλανό χιτώνα, ένα ζωνάρι και ένα είδος ιματίου στους ώμους. Περιλούζεται από φως, αγνώστου προέλευσης, ενώ χαρακτηριστική στην εικονογραφία είναι η κίνηση του χεριού, με την οποία καλεί τον Λάζαρο να επιστρέψει στους ζωντανούς. Στην άλλη άκρη του τριγώνου, έχουμε τον κτιστό τάφο του Λαζάρου και τον ίδιο που ξεπροβάλλει, ενώ η τελευταία άκρη απαρτίζεται από τους συγγενείς και τους γνωστούς. Η τεχνική αυτή του τριγώνου με μέλη «Θεία» πρόσωπα είναι γνωστή ήδη από την Αναγέννηση, με κύριο εκφραστή της τον Leonardo da Vinci. Το τρίγωνο εδώ σχηματίζεται από την πηγή της ζωής στην κορυφή, τoν κόσμο των νεκρών δεξιά και των ζωντανών αριστερά. Οι δυο αυτοί κόσμοι σχηματίζουν μια ευθεία γραμμή, τονίζοντας πως η ζωή δεν απέχει από τον θάνατο. Όσον αφορά τις τεχνικές λεπτομέρειες, εξαιρετική φαίνεται η χρήση της φωτοσκίασης, που δίνει δραματικό τόνο στις εκφράσεις και τις κινήσεις των προσώπων.
Federico Barocci: Ο Μυστικός Δείπνος
Πρόκειται για ένα μεταβατικό έργο μεταξύ δύο εποχών, του Μανιερισμού και του Μπαρόκ. Το ενδιαφέρον του Barocci στράφηκε έντονα στο λεγόμενο “chiaroscuro” και τις αντιθέσεις του φωτός με τη σκιά, που προσδίδουν βάθος στον χώρο και στρέφουν την προσοχή στις εκφράσεις των εικονιζόμενων. Στον «Μυστικό Δείπνο» κυριαρχεί μια έντονη αταξία, μορφές καθιστές, όρθιες, σε «αντικλασικές» πόζες, με τον Χριστό να δεσπόζει στο κέντρο. Ένα σκούρο εσωτερικό, δοσμένο με προοπτική απόδοση και με σημείο «φυγής» το κεφάλι του Χριστού, έρχεται σε αντιδιαστολή με τη φωτεινότητα των ενδυμάτων, προκαλώντας έντονο παιχνίδισμα, αλλά και μια αίσθηση ανησυχίας. Ειδικά το πρώτο επίπεδο, που παρατηρούνται δούλοι και παιδιά σε οικιακές εργασίες, δεν συνηθίζεται να αποτυπώνεται σε ένα τέτοιο έργο. Ο καλλιτέχνης έχει δώσει έμφαση και στα ηθογραφικά χαρακτηριστικά, ανάγοντας το έργο σε πρότυπο της Αντιμεταρρύθμισης.
Caravaggio: Η Σύλληψη του Χριστού
Τεχνίτης της φωτοσκίασης, ο Caravaggio, δεν θα μπορούσε να μην προσδώσει αυτό το χαρακτηριστικό σε ένα έργο που εκτυλίσσεται εν μέσω νυκτός. Μοναδική πηγή φωτός μοιάζει να είναι ένα φανάρι, ενός εκ των δεσμοφυλάκων. Έχουμε, λοιπόν, μια μοναδική απεικόνιση της στιγμής της προδοσίας. Εντέχνως το φως στρέφεται στα πρόσωπα του Ιησού και του Ιούδα, ο οποίος με περίσσεια μανία δίνει το φιλί της προδοσίας στον δάσκαλό του. Τόσο πολύ έντονα φωτίζεται η στιγμή αυτή, όχι μόνο γιατί είναι η αρχή των δεινών, αλλά για να τονιστεί το απεχθές της πράξης του μαθητή. Γύρω, επικρατεί μια δίνη, καθώς μαθητές συμπλέκονται με τους Ρωμαίους, με τη σκηνογραφία να θυμίζει αρχαίο δράμα. Μέσα από το βαθύ σκοτάδι, ξεπροβάλουν έντονες κινήσεις και εκφράσεις, σε μια σκηνή μαρτυρική.
Francisco de Zurbarán: Η Σταύρωση
Πρόκειται ίσως για το πιο αξιόλογο έργο του καλλιτέχνη, που εκπροσωπεί το Μπαρόκ στην ισπανική επικράτεια. Ένα έργο ενυπόγραφο και χρονολογημένο, που έλαβε θετικές εντυπώσεις στην εποχή του, αποτελεί «Η Σταύρωση», με σαφή μυστικιστικό χαρακτήρα. Ο Εσταυρωμένος φέρει τα καρφιά ως σύμβολα του πάθους στα άκρα του, με το σώμα να δημιουργεί μια ωραία γεωμετρία σε σχέση με τον καμβά. Μέσα από το μαύρο φόντο αναδύεται, με τη μορφή αγάλματος, το αλαβάστρινο σώμα του Χριστού. Θα μπορούσε, όμως, κάποιος να ισχυριστεί και το αντίστροφο, ότι το πυκνό σκοτάδι «καταπίνει» τον Θεάνθρωπο, που βρίσκεται νεκρός επάνω στον Σταυρό. Το φως μοιάζει να μην έχει ορισμένη πηγή προέλευσης, σαν απλά μια αστραπή να φώτισε για λίγο το καταρρακωμένο σώμα. Ένα ακόμα στοιχείο που μας ξαφνιάζει είναι η έλλειψη προσώπων. Συνήθως, στην εικονογραφία, επιλέγεται κάτω από τον Σταυρό να εικονίζεται η Θεοτόκος, η Μαρία η Μαγδαληνή και ο Ιωάννης. Εδώ ο Χριστός προβάλλει μόνος του, με τον θεατή να διακατέχεται από μυστηριώδη αισθήματα μοναξιάς και ματαιοδοξίας.
German Pietà
Όλοι γνωρίζουν τη διάσημη «Αποκαθήλωση» του Μιχαήλ Αγγέλου. Λίγα, όμως, είναι γνωστά για μια άλλη, λιγότερο διαδεδομένη εκδοχή της. Μεσαιωνική, κατασκευασμένη από ξύλο, δεν θυμίζει σε τίποτα την καλοσχηματισμένη εκδοχή από μάρμαρο του αναγεννησιακού καλλιτέχνη. Μικρή σε μέγεθος προοριζόταν πιθανώς για οικογενειακό και όχι για εκκλησιαστικό βωμό. Η εικονολογία, ωστόσο, παραμένει ίδια. Η Παναγία θρηνεί, κρατώντας στην αγκαλιά της το νεκρό σώμα του Χριστού, που σταδιακά «λιώνει» και αποσυντίθεται. Το χρώμα στον μανδύα της είναι το κλασικό γαλαζωπό, που ακολουθεί τις απεικονίσεις της Θεοτόκου. Με το κεφάλι να γέρνει προς τα δεξιά και με τα χέρια τυλιγμένα γύρω από το σώμα του Χριστού, αποδίδεται σε μια αρχετυπική στάση «Αποκαθήλωσης». Ο νεκρός Χριστός, ιδιαίτερα μικρόσωμος, έχει τη μορφή μικρού παιδιού. Ιδιαίτερα σκληρές είναι οι λεπτομέρειες της λάξευσης, όπως τα σημάδια από τα καρφιά, τα πλευρά, που προεξέχουν έντονα, και το στομάχι, που χάνεται από την ατροφία. Αυτά τα δεδομένα κάνουν τους ερευνητές να θεωρούν βέβαιη τη γερμανική καταγωγή του έργου.
Κωνσταντίνος Παρθένης: Η Ανάσταση
Ιδιαίτερα αγαπητός, αλλά συνάμα και αποδέκτης αρνητικών σχολίων για τις ξενικές του καταβολές στη ζωγραφική, ο αλεξανδρινός Κ. Παρθένης μάς έδωσε μια διαφορετική «Ανάσταση», ένα έργο σταθμό της νεοελληνικής ζωγραφικής. Οι ιμπρεσιονιστικές του τάσεις μοιάζουν να αντικατοπτρίζονται στο φως της σκηνής, θαμπό, καθώς είναι και στην μυστηριακή, απόκοσμη ατμόσφαιρα. Η αγάπη του για τον Συμβολισμό είναι αυτή που κάνει το χρώμα να πρωταγωνιστεί και να ορίζει τις μορφές, ενώ αντίθετα η γραμμή είναι μαλακή και υποτυπώδης. Ο Χριστός παρουσιάζεται ως μια μη νατουραλιστική φιγούρα, άυλος σχεδόν. Το πρόσωπο μάς θυμίζει αρκετά τον τρόπο με τον οποίο απεικονίζεται ο Θεάνθρωπος σε βυζαντινές εικόνες ή τοιχογραφίες, γεγονός που προδίδει και τα θρησκευτικά ερεθίσματα του δημιουργού. Προβάλει κάθετα προσανατολισμένος, για να τονιστεί το μήνυμα της Ανάστασης και της Σωτηρίας. Το μήνυμα αυτό θα φέρει τη σταθερότητα, σε αντίθεση με την κίνηση των φρουρών, που μοιάζει αβέβαιη, μη στατική και δηλώνει την αναστάτωση. Η σύνθεση κάθε άλλο παρά κοινότυπη δεν είναι. Αντιθέτως, ο καλλιτέχνης μάς καλεί να οραματιστούμε, να γίνουμε μέτοχοι της δικής του πνευματικής ελευθερίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χαραλαμπίδης, Αλ., Μπαρόκ, Θεσσαλονίκη 2017.
- Forsyth, William. “Medieval Statues of the Pietà in the Museum.” The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Volume 11, no. 7, March 1953. 177-184.
- Παρθένης Κωνσταντίνος, Η Ανάσταση, διαθέσιμο εδώ
