Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Όπως μάλλον θυμάστε να ακούτε από κάποιον φιλόλογο, τα ποιήματα του Καβάφη διακρίνονται σε ιστορικά, φιλοσοφικά και αισθησιακά/ερωτικά. Οι πρώτες δύο κατηγορίες είναι παντού, τις έχετε δει στο σχολείο, αλλά και στον δημόσιο λόγο, καθώς ακόμη και τα ιστορικά και μυθολογικά τοπωνύμια, όπως η «Ιθάκη» και οι «Θερμοπύλες», έχουν αποκτήσει μέσα από αυτά τα ποιήματα και μια συμβολική σημασία. Κι όμως, παρά τις ώρες που περάσαμε, διαβάζοντας για το ιδιαίτερο ύφος, για τις ξεχωριστές γλωσσικές επιλογές, για τη λεπτή καβαφική ειρωνεία και την παρότρυνση του ποιητή προς καθέναν και καθεμία από εμάς για μια ζωή γεμάτη αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμό, υπάρχει μια πλευρά του «μεγάλου Αλεξανδρινού» που δεν διδαχτήκαμε ποτέ. Αλήθεια, θυμάστε να έχετε διδαχτεί ποτέ ένα ερωτικό ποίημα του Καβάφη;
Η υπόθεση ότι τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη έχουν παραγκωνιστεί στην εγκύκλια παιδεία λόγω της υπόνοιας -ή κατά άλλους της βεβαιότητας- ότι εκφράζουν ομοφυλοφιλικές τάσεις του ποιητή, καθώς αναφέρονται σαφώς σε σχέσεις μεταξύ κυρίως νεαρών ανδρών ή στον θαυμασμό της ανδρικής ομορφιάς είναι μάλλον αρκετά εδραιωμένη στην πραγματικότητα. Παρόλα αυτά, όμως, το κείμενο που διαβάζετε δεν είναι ένα «κατηγορώ» προς τα αναλυτικά προγράμματα σπουδών. Άλλωστε, ακόμη και τα ποιήματα που διαβάσαμε στο σχολείο, αμφίβολο είναι αν τα κατανοήσαμε ποτέ σε βάθος ή αν μπορέσαμε ποτέ να κάνουμε τη δική μας ανάλυση αντί για αυτήν που έπρεπε να γραφτεί σε κάποιο διαγώνισμα. Γι’ αυτό, ας γνωρίσουμε τον «ερωτικό» Καβάφη, όπως μας παροτρύνει και ο ίδιος: «χωρίς μίσος για τους ψευδομένους».
Ο Καβάφης δημιουργεί μια πολυσχιδή εικόνα του έρωτα και των υποκειμένων του πόθου στα ερωτικά του ποιήματα. Ο ερωτισμός παρουσιάζεται ως ιδεώδες, αλλά και ως σαρκική απόλαυση, με τα δύο αυτά στοιχεία να δένουν σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε, ακόμη και όταν γίνεται σαφής αναφορά σε ερωτικές πράξεις -και δη, ομοφυλικές, με ό,τι αυτό μπορεί να σήμαινε για την εποχή του ποιητή-, να μην μπορεί κανείς να ψέξει αυτά τα ποιήματα για καμία χυδαιότητα και καμία ευτελή αναφορά στο ερωτικό πάθος. Διαβάζουμε στο ποίημα «Το 25ον έτος του βίου του» για το υποκείμενο της αφήγησης ότι:
«Αρρώστησεν ο νους του από λαγνεία.
Στο στόμα του μείνανε τα φιλιά.
Παθαίνεται απ’ τον διαρκή πόθον η σάρκα του όλη.»
Η συναισθηματική φόρτιση της περιγραφής είναι τόσο έντονη που μας μεταφέρει όλη την εσωτερική πάλη του ανθρώπου που φλέγεται από μία επιθυμία για ένα άλλο πρόσωπο του ίδιου φύλου, αλλά γνωρίζει ότι όλα είναι εξαρχής εναντίον του λόγω των κοινωνικών συμβάσεων. Ακόμη και αν κανείς θεωρήσει αυτούς τους στίχους προκλητικούς ή τολμηρούς, ο Καβάφης έχει μια ποιητικότατη απάντηση στο ποίημα «Ήλθε για να διαβάσει». Η περιγραφή ενός νεαρού που έχει αποκοιμηθεί στον καναπέ με βιβλία και μελέτες γύρω του διανθίζεται με την πληροφορία ότι:
«σήμερα το απόγευμα πέρασ’ ο έρως
στην ιδεώδη σάρκα του, στα χείλη».
Ο ερωτισμός του νεαρού υποκειμένου μπορεί να έχει πραγματωθεί, αλλά δεν παύει να είναι και ιδεώδης – πράγμα που τόσο το ποιητικό υποκείμενο όσο και ο ποιητής γνωρίζουν καλά, καθώς η πραγμάτωση του έρωτα συνέβη «χωρίς αστείαν αιδώ για την μορφή της απολαύσεως».
Τα άτομα που δρουν στα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη είναι κυρίως νέοι άνδρες, των οποίων εξαίρεται η ομορφιά ως πηγή ποιητικής έμπνευσης, αλλά και ως αισθητική αυταξία. Διαβάζουμε στο ποίημα «Έτσι πολύ ατένισα»:
«Γραμμές του σώματος. Κόκκινα χείλη. Μέλη ηδονικά.
Μαλλιά σαν από αγάλματα ελληνικά παρμένα·
πάντα έμορφα, κι αχτένιστα σαν είναι,
και πέφτουν, λίγο, επάνω στ’ άσπρα μέτωπα.»
Τέτοιου είδους αναφορές στην ομορφιά υπάρχουν σε αρκετά από τα ερωτικά ποιήματα του Καβάφη, αλλά αυτό είναι ένα ιδιαίτερα αντιπροσωπευτικό απόσπασμα, καθώς πρόκειται, όπως μας μεταφέρει ο ίδιος, για «πρόσωπα της αγάπης, όπως τάθελεν η ποίησίς μου». Οι νέοι άνδρες των ποιημάτων είναι, κατά πάσα πιθανότητα, αποτύπωση της σεξουαλικότητας του ποιητή – αλλά είναι και κάτι παραπάνω, καθώς γίνονται αφορμή για ποιητική δημιουργία.
Θα αναρωτιέστε μέχρι τώρα τι συμβαίνει με τον ίδιο τον ποιητή. Αν και δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την προσωπική ζωή του Καβάφη, καθώς σύμφωνα με όλες τις περιγραφές ήταν άνθρωπος αρκετά κλειστός και τυπικός με τον έξω κόσμο, μπορούμε ίσως να δούμε εκφάνσεις της δικής του ζωής μέσα από τα ποιήματα. Σε ένα από τα κρυμμένα ποιήματα, που τιτλοφορείται «Ο Σεπτέμβρης του 1903», ο ποιητής γράφει σε πρώτο ενικό πρόσωπο:
«Και ήμουνα τόσες φορές τόσο κοντά.
Και πώς παρέλυσα, και πώς δειλίασα·
γιατί να μείνω με κλειστά τα χείλη·
και μέσα μου να κλαίει η άδεια μου ζωή,
και να μαυροφορούν οι επιθυμίες μου.»
Είναι πολύ πιθανό σε μια κοινωνία της εποχής του ποιητή οι επιθυμίες ενός ατόμου με μη ετεροκανονικό σεξουαλικό προσανατολισμό να «μαυροφορούσαν» ιδιαίτερα συχνά, καθώς και ο ίδιος ο ποιητής (ή καλύτερα, ο αφηγητής του ποιήματος) κατηγορεί σχεδόν τον εαυτό του για την ατολμία του. Στο ποίημα «Μακρυά», αντιθέτως, δίνεται η αίσθηση ότι έχει πραγματωθεί μια τέτοιου είδους ερωτική γνωριμία, καθώς η νοσταλγική διάθεση του ποιήματος κορυφώνεται με έναν στίχο που είναι βελόνα από διαμάντι για κάθε άνθρωπο που νοσταλγεί τα «μαβιά μάτια» ενός ατόμου που έχει φύγει ανεπιστρεπτί.
«Μόλις θυμούμαι πια τα μάτια· ήσαν, θαρρώ, μαβιά…
Α ναι, μαβιά· ένα σαπφείρινο μαβί.»
Ας αφήσουμε, όμως, τον «ερωτικό» Καβάφη εδώ – δεν θα ήθελα, άλλωστε, να σας επηρεάσω περισσότερο, αν αποφασίσετε να διαβάσετε οι ίδιοι τα ποιήματά του.
Στις 29 Απριλίου του 1933, σαν σήμερα, ο Κωνσταντίνος Καβάφης πεθαίνει από καρκίνο στο νοσοκομείο της Ελληνικής Κοινότητας στην Αλεξάνδρεια, την ημέρα των γενεθλίων του, συμπληρώνοντας με ακρίβεια 70 χρόνια παρουσίας στον κόσμο μας. Λέγεται ότι στις σημειώσεις του βρέθηκαν στίχοι στους οποίους ακόμη και μία λέξη μπορεί να είχε σβηστεί και αλλαχθεί ξανά και ξανά από τον ίδιο, σε μια αιώνια αναζήτηση για την άψογη έκφραση. Υπερβολή; Ίσως! Κι όμως, αν δεν έψαχνε το τέλειο, τόσο στο χαρτί όσο και στην ιδεώδη ομορφιά, όπως την είδαν τα δικά του μάτια, δεν θα ήταν ο Κωνσταντίνος Καβάφης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Τα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη στα ελληνικά και στα αγγλικά μπορείτε να διαβάσετε εδώ.
