Της Μυρτούς Ιωάννου,
Μάνος Χατζιδάκις. Ο ίδιος για τον εαυτό του -πολύ εύστοχα- είχε πει: «Είμαι ένα γέννημα δύο ανθρώπων που καθώς γνωρίζω δεν συνεργάστηκαν ποτέ, εκτός από την στιγμή που αποφάσισαν την κατασκευή μου. Για αυτό περιέχω μέσα μου χιλιάδες αντιθέσεις και όλες τις δυσκολίες του Θεού». Και πράγματι, ήταν άνθρωπος μεγάλων αντιθέσεων. Αθεράπευτα ρομαντικός αλλά και με έναν κυνισμό αξεπέραστο. Οι μελωδίες του συνδυάζουν την ευγένεια με την επανάσταση. Ο λόγος του πάντα εριστικός, όχι όμως για να προκαλέσει, αλλά γιατί ήταν ειλικρινής απέναντι στα πιστεύω του και στον εαυτό του, το μόνο που εν τέλει τον ένοιαζε ήταν η εσωτερική ελευθερία. Ανήσυχο πνεύμα, με έντονη κριτική για τον χώρο της πολιτικής, έκανε δηλώσεις επίκαιρες αλλά ταυτόχρονα προφητικές. Πρωτοπόρος στην σκέψη και στην μουσική, κατάφερε -ίσως χωρίς να το επιδιώκει ιδιαίτερα- να περάσει στην αιωνιότητα.
Και για όλους αυτούς τους λόγους (και πολλούς ακόμα) ένας από τους χαρακτηρισμούς που μου έρχεται πρώτος στο μυαλό, όταν σκέφτομαι τον Χατζιδάκι, είναι εκείνος της πνευματικής προσωπικότητας. Και ενώ κανένας δεν φαίνεται να μπορεί να αμφισβητήσει αυτήν την θέση, ο ίδιος το έκανε και μάλιστα καλύτερα από όλους. Σε μια συνέντευξη που έδωσε το 1988 στην Όλγα Μπακομάρου για λογαριασμό του Περιοδικού «Γυναίκα» ακολούθησε ο εξής διάλογος: «Δεν αποδέχεστε τον χαρακτηρισμό πνευματική προσωπικότητα για τον εαυτό σας; – Όχι, με την έννοια που θέλετε να μου τον αποδώσετε. Με ποια έννοια θέλω να σας τον αποδώσω; Ότι επηρεάσατε, ότι μεταδώσατε την ποιότητα σας. – Ποια ποιότητα μου; Εγώ το κέφι μου έκανα πάντα». Αυτή η απάντηση του, αυτή η θέση του απέναντι στην τέχνη του και στην ζωή, του καλλιτέχνη που δεν αντιμετωπίζει αυτό που κάνει σαν κάτι μεγάλο, είναι και αυτή που δηλώνει το πηγαίο του ταλέντο, το αδιαπραγμάτευτο και όπως όλα δείχνουν το αναντικατάστατο.
Μέσα από τις μελωδίες που συνέθεσε, την μουσική παρακαταθήκη που μας άφησε, είναι φανερή μια γλυκιά μελαγχολία, η βαθιά του σκέψη πως αυτός ο κόσμος που ζούμε απέχει πολύ από αυτόν που θα ήθελε και η τραγική συνειδητοποίησή του πως δεν θα βελτιωθεί. Η αδυναμία του αυτή να εμπιστευτεί το μέλλον είναι ξεκάθαρη σε πολλές του δηλώσεις που έχουν κατακριθεί. «Αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ», λέει στον Κεμάλ, δημιουργώντας ένα τραγούδι πολύ πιο επαναστατικό από εκείνα που λένε πως ο κόσμος θα αλλάξει. Σε αυτόν τον κόσμο όμως -και παρόλα αυτά- κλείνει χαμογελαστά το μάτι. Η σύνθεσή του στο «Βαλς των Χαμένων Ονείρων», ακόμα και η επιλογή του τίτλου αυτού λέξη προς λέξη, αποτυπώνει ακριβώς αυτό: την γλυκόπικρη αίσθηση της ύπαρξης, όπως την αντιμετώπιζε.
Το έργο του τεράστιο και μοναδικό. Κορυφαία στιγμή υπήρξε το ανέβασμα της πρωτότυπης μουσικοθεατρικής παράστασης «Οδός Ονείρων» το 1962 στο θέατρο Μετροπόλιταν της Αθήνας. Πρόκειται για μια απόπειρα επαναφοράς στο προσκήνιο του είδους της επιθεώρησης -χωρίς μεγάλη επιτυχία- αφού η «Οδός Ονείρων» εκτιμήθηκε όχι τόσο θεατρικά όσο μουσικά. Ουσιαστικά, ασχολείται με τις ιστορίες των κατοίκων μιας Αθηναϊκής γειτονιάς, οι οποίοι κάνουν τις ευχές τους πραγματικότητα μέσα από τον φακό ενός περιπλανώμενου φωτογράφου που ενσαρκώνει ο Δημήτρης Χορν. Οι θεατές είναι μέρος αυτής της γειτονιάς αφού αποτελούν κομμάτι του σκηνικού. Ερμηνευτές των τραγουδιών είναι μεταξύ άλλων: ο Δημήτρης Χορν, η Μάρω Κοντού, ο Γιώργος Μαρίνος, ο Λάκης Παππάς, η Ζωή Φυτούση και ο Γιώργος Ζωγράφος. Βασική πρωταγωνίστρια ήταν και η Ρένα Βλαχοπούλου της οποίας η σπουδαία συμβολή, λόγω των δικαιωμάτων της αντίπαλης δισκογραφικής που άνηκε, δεν έχει εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε. Οι στίχοι των τραγουδιών ανήκουν κυρίως στον Χατζιδάκι αλλά και στον αγαπημένο φίλο του Νίκο Γκάτσο, τον Αλέξη Σολομό που είναι και ο σκηνοθέτης της παράστασης, τον Ιάκωβο Καμπανέλλη και τον Μίνω Αργυράκη. Επέλεγε πάντα να συνεργαστεί με άτομα που εκτιμούσε καλλιτεχνικά αλλά κυρίως φιλικά, τους σπουδαίους συνομιλητές του στα καφέ της Αθήνας. Όταν ρωτήθηκε από τον Ελύτη: «Γιατί τα κάναμε όλα αυτά; Τι νόημα είχε που δουλέψαμε;», κάποια στιγμή που συμπτωματικά συναντήθηκαν στο νοσοκομείο σε μια περίοδο παρακμής της χώρας, είχε απαντήσει αμέσως: «Οδυσσέα, μην ανησυχείς, για εμάς και τους φίλους μας τα κάναμε. Άλλωστε, η Ελλάδα υπάρχει αληθινά μόνο στα όνειρά μας».
Η «Οδός Ονείρων», το αντίπαλο δέος της «Όμορφης Πόλης» του Μίκη Θεοδωράκη, που παιζόταν παράλληλα τότε στο θέατρο Παρκ στον ίδιο δρόμο, γνώριζε τεράστια επιτυχία με το θέατρο να είναι ασφυκτικά γεμάτο. Η έναρξη της παράστασης, όπως και του ομώνυμου βινυλίου που κυκλοφόρησε από την Columbia, είναι ένα από τα δυνατά σημεία του θεατρικού. Η χαρακτηριστική φωνή του Χατζιδάκι σε έναν ολιγόλεπτο μονόλογο με μεγάλο νόημα και το τραγούδι «Όνειρο παιδιών της γειτονιάς» που ακολουθεί, ένα από τα πιο όμορφα τραγούδια που έχει γράψει, αφήνουν τον αποδέκτη άφωνο, μετέωρο σε έναν κόσμο συναισθημάτων.
Η πιο δυνατή στιγμή, εκείνη που αποτελεί ύμνο στο θέατρο και την τέχνη είναι η ερμηνεία του τραγουδιού «Ηθοποιός». «Ηθοποιός σημαίνει φως, είναι καημός πολύ πικρός και στεναγμός πολύ μικρός», ακούγεται με την φωνή του Δημήτρη Χορν σε μια ερμηνεία ανατριχιαστική και απελευθερωτική συγχρόνως. Το ταξίδι στην «Οδό Ονείρων» ολοκληρώνεται με τον ίδιο τρόπο που ξεκίνησε, με την φωνή του Μάνου Χατζιδάκι να λέει: «Εδώ τελειώνει η μουσική για την Οδό Ονείρων. Εδώ τελειώνουν τα όνειρα. Που μου δανείσατε οι ίδιοι μια βραδιά δίχως να το γνωρίζετε. Τώρα είναι αργά. Και όλοι οι φίλοι μου έχουν αποκοιμηθεί. Εγώ αθεράπευτα πιστός σ’ αυτόν τον δρόμο θα ξαγρυπνήσω ως το πρωί για να μαζέψω τα καινούρια όνειρα που θα γεννήσετε. Να τα φυλάξω και να σας τα ξαναδώσω μια άλλη φορά, πάλι σε μουσική. Καληνύχτα…».
Πάντα ξεκάθαρος και απελευθερωμένος από φόβο μην χάσει την δόξα και την αναγνωρισιμότητα του (ίσως αυτό το τελευταίο να το ευχόταν κιόλας) έλεγε πως απευθύνεται στους «ευαίσθητους ανθρώπους». Θεωρούσε τον εαυτό του έναν απλό μουσικό που φτιάχνει τραγούδια και την οποιαδήποτε μαγεία την απέδιδε στον συναισθηματικό κόσμο του αποδέκτη. «Ανήκω σε αυτούς που θα με ανακαλύψουν και που με ανακαλύπτουν». Αξίζει τον κόπο να ταξιδέψετε μαζί του, να τον καταλάβετε και να μαγευτείτε από τον κόσμο που δημιούργησε.
ΥΓ: Τα λόγια του απόλυτα ταιριαστά στους περίεργους καιρούς που διανύουμε: «Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι περιφρουρείται η ελευθερία μας με το να καταδιώκονται άνθρωποι που δεν μας μοιάζουν. Τότε, θα έρθει μια δεδομένη στιγμή που και εμείς δεν θα μοιάζουμε με κάποιους και εμείς σωστά θα καταδιωχθούμε. Μην ξεχνάμε ότι αυτό είναι η αρχή και η βάση του εθνικοσοσιαλισμού και του φασισμού. Δεν κινδυνεύουμε από αυτούς που δεν μας μοιάζουν. Κινδυνεύουμε από αυτούς που μας περιφρονούν. […] Κανένα σύστημα δε θα σας υποσχεθεί την ελευθερία σας, δεν υπάρχει τέτοιο σύστημα, σας είπαν ψέματα. Μόνιμα θα διεκδικείτε ολοένα και περισσότερο αυτό που σας αρνούνται βασιζόμενοι στην κούραση σας, με λίγες μόνο εξαιρέσεις. Μα, με τις εξαιρέσεις ο κόσμος προχωρά. Όσοι αντέξετε, θα πάτε ένα βήμα πιο μπροστά».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μάνος Χατζιδάκις-Οδός Ονείρων, mixgrill.gr, διαθέσιμο εδώ
- Βόλτα στην Οδό Ονείρων του Μάνου Χατζιδάκι, dromospoihshs.gr, διαθέσιμο εδώ
- Υπέρτατος Μάνος Χατζιδάκις, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οδός Ονείρων, Το θρυλικό έργο με την υπέροχη μουσική του αξέχαστου Μάνου Χατζιδάκι, klik.gr, διαθέσιμο εδώ
- Χατζιδάκις, Αφιέρωμα στην εκπομπή «Πρωταγωνιστές», διαθέσιμο εδώ
