Της Τερψιχόρης Κουδούνα,
Είναι πάντα σπουδαία τα ιστορικά γεγονότα, ανεξάντλητες και πολύτιμες οι πηγές της αλήθειας και αδιαμφισβήτητες οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν τόσο από ανθρώπινες μαρτυρίες όσο και από επίσημα διπλωματικά κείμενα, συνθήκες ειρήνης, επιστολές… Πώς γίνεται, όμως, να περιγράφει κανείς τόσο γλαφυρά την ιστορικοπολιτική πραγματικότητα τριών ηπείρων μέσα από τα μάτια ενός κατοίκου της Σμύρνης τον καιρό της καταστροφής, που απλά μιλά στον συγκρατούμενό του, Ντέιβιντ, για την προσωπική ιστορία του, σε ένα κελί των βρετανικών φυλακών της Λευκωσίας; Αυτό έρχεται να μας απαντήσει το βιβλίο του Σπύρου Γόγολου, «Σμύρνη, Μια ιστορία που δε γράφτηκε», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο. Μέσα στη σημερινή φρενίτιδα των οικονομικών δυσκαμψιών και των άκρως πολιτικοποιημένων κοινωνικών με τα πιεστικά αιτήματα και τις ενίοτε αδηφάγες πολιτικές επιδιώξεις, ο Σπύρος Γόγολος, έμπειρος στον χώρο της διδασκαλίας με αξιόλογο βιογραφικό και «προίκα» την επιτυχία του προηγούμενου βιβλίου του, «Στην καρδιά της Αυτοκρατορίας, Θεσσαλονίκη- Κωνσταντινούπολη- Σμύρνη (1905-1912)», θα ζωγραφίσει σε έναν κατάλευκο καμβά την ιστορία της Σμύρνης και την Ανατολής, μέσα από τις γνωριμίες ενός ανθρώπου, που, παρά την αδιαμφισβήτητα προνομιούχα θέση του, παρουσιάζει τα γεγονότα με απαράμιλλη λεπτομέρεια, εμπεριστατωμένη γνώση, αναλλοίωτη ιστορική επάρκεια και πολιτική επίγνωση και οξυδέρκεια.
Ο Φίλιπ Πάρκερ -φανταστικός χαρακτήρας αλλά «χτισμένος» πάνω σε πραγματικά γεγονότα- ένας διπλωματικός υπάλληλος της Σμύρνης, διορισμένος με τη βοήθεια του πατέρα του, που εργάζεται, έπειτα από μεταθέσεις, στο Foreign Office στο Λονδίνο, θα περιγράψει στον συγκρατούμενό του, Ντέιβιντ, την πορεία της Σμύρνης από την απαρχή των Βαλκανικών πολέμων του 1912 μέχρι και την ολοκληρωτική καταστροφή της αναδρομικά. Στο βιβλίο, διαδραματίζεται η ιστορία της λησμονημένης νύμφης της Ανατολής, της Σμύρνης, αλλά και της εξωτερικής πολιτικής των παγκόσμιων υπερδυνάμεων της περιόδου. Στην πόλη που τα πάντα γίνονταν χρυσός, που η παγκόσμια κλάση και η δυτικότροπη πνευματική καλλιέργεια βρίσκεται ενσαρκωμένη σε σώματα Ελλήνων και Τούρκων, σε μια καθημερινή ποικιλότροπη μελωδία πολιτισμού και ανατολίτικου ερωτισμού, αποκρυσταλλώνεται πως η ανθρώπινη ζωή καμιά φορά καταλήγει να μην είναι τίποτε μπροστά στο συμφέρον επιτήδειων, που επωφελούνται από καταστάσεις και «ντύνονται» αναλόγως με τη σημαία που καλύπτει τα συμφέροντά τους.
Ο Φίλιπ Πάρκερ κατοικεί σε ένα πολυτελές σπίτι για την εποχή του, αντάξιο της θέσης του, αλλά σύνηθες για την αριστοκρατία, που δέσποζε στην περιοχή, από τότε που γεννήθηκε, μαζί με την γκουβερνάντα του, Δανάη, και τους δύο Τούρκους υπηρέτες του, τους οποίους και μετρούσε, αγαπούσε και λόγιαζε σαν οικογένεια. Η Δανάη είχε μία εξέχουσα θέση στη ζωή του, σχεδόν σαν μητρική φιγούρα, ενώ ο πατέρας του κατοικούσε μόνιμα στο Λονδίνο, ένεκα επαγγελματικών υποχρεώσεων και σημαντικών γνωριμιών. Ο Φίλιπ Πάρκερ θα διατελέσει εξέχων διπλωματικός υπάλληλος στην περιοχή της λεβαντίνικης Σμύρνης, θα έχει διαρκή, ειλικρινή και άκρως πολύτιμη από άποψη πληροφοριών αλληλογραφία με τον πατέρα του από το Λονδίνο, αλλά και με τους δύο φίλους του, τον Αλέξη Καρέλη και τον Σελίμ Μπέη, παρόλο που ο δεύτερος ήταν στην επιρροή του Βενιζέλου και ο τρίτος «ακόλουθος» του Τούρκου ηγέτη, Μουσταφά Κεμάλ, όταν το κίνημα των Νεότουρκων βρισκόταν στις αρχές του.
Στον οφθαλμό της Ασίας στην Ευρώπη, στη Σμύρνη, ο νυν διπλωματικός υπάλληλος και ταυτόχρονος ακτιβιστής για την εποχή του και διορατικός με βαθύτατη πολιτική και πολιτιστική παιδεία, Φίλιπ Πάρκερ, θα χαράξει, στο πλαίσιο των χρόνων, μία επαγγελματική και κοινωνική πορεία που θα του παρέχει τη δυνατότητα, να βρίσκεται εντός των πολιτικών γεγονότων και κατ’ επέκταση να έχει προτερήματα πληροφόρησης πριν από τους υπόλοιπους κατοίκους της Ανατολής, ακόμη και ορισμένων πολιτικών προσωπικοτήτων της. Σε κάθε περίπτωση, με απόλυτη συγγραφική αριστοτεχνία, θα συνδυαστούν ονόματα και θα αποκρυσταλλωθούν πολιτικά πρόσωπα, αξιωματικοί, πρωθυπουργοί και βασιλείς ή ακόμη και κεφαλαιούχοι, θα καταγράφουν οι σχέσεις τους, αλλά και η πορεία, την οποία ακολούθησαν τα κράτη, τελικά προς όφελός τους και εις βάρος των Ελλήνων, των Τούρκων, αλλά και το πως είναι κανείς ικανός στον βωμό του χρήματος και του επεκτατικού ιμπεριαλισμού να γίνει μυωπικός αντίκρυ στα ανθρωπιστικά ιδεώδη. Ο υιός Πάρκερ σε σχέση με τον αναγνώστη θα λειτουργήσει ως ένα «κουτί Πανδώρας πληροφοριών», θα εφοδιάσει τον αναγνώστη με γνώσεις, που ενδεχομένως να μην κατείχε ιστορικά, αλλά και θα τους επικοινωνήσει τόσο μέσα από πολιτιστικά στοιχεία όσο και από αυτόβουλες αντιδράσεις ανθρώπων, που θα περιγράφουν ή θα είναι πολιτικά πρόσωπα και καταστάσεις, που ενδεχομένως να εξηγήσουν πολλές πολιτικές συγκυρίες και να απαντήσουν με δεξιοτεχνία σε πιο βαθιά ιδεολογικά και ιστορικά ερωτήματα.
Ο πρωταγωνιστής, που προβάλλεται ως ο ενορχηστρωτής της διαδικασίας μεταλαμπάδευσης ποικίλων γνώσεων στον αναγνώστη, θα έχει την οικονομική δυνατότητα να σπουδάσει κοντά στην αφρόκρεμα της εποχής του και λόγω της θέσης του να τροφοδοτεί διαρκώς την αχόρταγη επιθυμία του για γνωστικό υπόβαθρο και ταχεία επαγρύπνηση μέσα από επιφανείς πολιτικούς, άνδρες με μεγάλο κύρος και θέση στη Σμύρνη, όπως τον Ραχμί Μπέη, Βαλή της Σμύρνης, πριν την κορύφωση της φυσιογνωμίας του Μουσταφά Κεμάλ, του Χόρτον, του Ζιρώ, αλλά και κατά καιρούς άλλων φυσιογνωμιών, που εδράζονταν στη Σμύρνη ή την επηρέαζαν. Οι τελευταίοι τον δελέαζαν περισσότερο… όχι ωφελιμιστικά, αλλά ήταν φαίνεται ίδιον του χαρακτήρα του η πολιτική γνώση και η διορατική λεπτομέρεια, που τον καθιστούσαν ικανό να είναι ακριβοδίκαιος και καυστικός, ακόμη και με τη μερίδα Ελλήνων, όση (κατά πολλούς ανεξήγητη;) λατρεία και αν είχε για την Ελλάδα.
Στο πέρασμα των χρόνων, σε μία δεκαετία πολέμων και διαρκών αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων, αλλά και συγκλίσεων, σε υπερπολυτελείς χώρους και αντίστοιχους ανθρώπους, σε σπορ κλαμπ, αλλά και σε κατοικίες της Ανατολής, που ανήκαν σε πλουσιότατους κατόχους και πρωτοφανής ανθρώπους, ο πρωταγωνιστής Πάρκερ κατάφερε να βρίσκεται πάντοτε ένα βήμα μπροστά στο κομμάτι των πληροφοριών. Η διαρκής ανατροφοδότηση αυτής της επιθυμίας δεν τον απαγκίστρωνε, φυσικά, από την αδιάσπαστη φροντίδα του εαυτού του, αλλά και την ερωτική του ζωή, που αποτυπώνονται με ζωντανές εικόνες, πλούσια χρώματα και ανατολίτικες μυρωδιές, που κάπου κάπου θυμίζουν και λίγο Δύση… Σε όλο αυτό το εντεκάχρονο ταξίδι, δεν έλειψαν οι αναφορές σε παρακρατικές οργανώσεις, συνομωσίες, πορνεία, αδικαιολόγητες χρηματοδοτήσεις, κατασκοπία του σφυγμού της εποχής. Ενδεικτικά, αναφέρεται, ότι, ειδικά σε περιόδους πολέμου, πιο ύποπτος θεωρήθηκε ο Ζαχάρωφ, που διακινούσε όπλα, παρά ολόκληρες συμμαχίες μεγάλων δυνάμεων. Αρκεί, ωστόσο, η δικτύωση και η επαγγελματική επιτυχία για ανθρώπους σκεπτόμενους και με ενσυναίσθηση; Το αίσθημα περί δικαίου του Πάρκερ, μέσα στο οποίο έπρεπε να καταλαμβάνει την πρωτοκαθεδρία η Σμύρνη, τον κυρίευε και γι’ αυτό φρόντιζε να απευθύνεται πάντοτε την κατάλληλη στιγμή στους σωστούς ανθρώπους.
Σε μια περίοδο μικροπολιτικών και αντικρουόμενων συμφερόντων, μέγα ζητούμενο για τον πρωταγωνιστή είναι να συγκεράσει την αίσθηση καταγωγής του, αλλά και τους φιλειρηνικούς σκοπούς για την πόλη που κατοικεί. Η συνεχής συναναστροφή του με πολιτικούς και ανθρώπους του πνεύματος θα του δώσουν τη δυνατότητα, να αποκτήσει διαχωρισμένη άποψη για την κάθε χώρα σύμμαχό της, αλλά και να αντιληφθεί τον τρόπο, με τον οποίο η κρατική διοίκηση και οργάνωση θα είναι υψίστης σημασίας για κάθε πολεμική ενέργεια και μη. Το ταξίδι, που θα μας προσφέρει στο κέντρο της Ανατολής, θα μας κάνει να γνωρίσουμε το μελωδικό στοιχείο της και να διαχωρίσουμε τις πολιτικές προσωπικότητες με ιστορικά πραγματικά στοιχεία.
Στην τέχνη, άλλωστε, δεν τραγουδά μόνο ένας τραγουδιστής, ούτε γράφει μόνο ένας συγγραφέας, ούτε και φωτογραφίζει μόνο ένας καλός φωτογράφος με ξεχωριστή ματιά. Η τέχνη προέρχεται και από γνώση και ο συγγραφέας έχει αποκρυσταλλώσει στοιχεία ολόκληρης εποχής και λαών ολόκληρων, έχει διατυπώσει χαρακτήρες με αφειδώλευτα γνωστικά στοιχεία και έχει σκιαγραφήσει μια ολόκληρη εποχή πριν την καταστροφή της Σμύρνης. Εντύπωση προκαλούν και οι ιδιαίτερα επεξηγηματικές παραπομπές του συγγραφέα σε καθετί νέο που αναφέρει. Το βιβλίο αυτό δεν ενημερώνει μόνο, ούτε πραγματεύεται μονάχα μια δύσκαμπτη ζωή με ιστορίες αγάπης και φιλίας, αλλά παρουσιάζει μια πανευρωπαϊκή και παγκόσμια καθολική ανισορροπία με αμέτρητες επιπτώσεις στον ανθρώπινο παράγοντα. Ίσως, αυτή τη φορά, η τέχνη να άγγιξε την «πανεπιστημιακή» σχολή της!
