Της Διαμάντως Γεωργακοπούλου,
«Ποια θα είναι η τελευταία μου σκέψη;», είπε ένα από τα θύματα της τρομοκρατικής επίθεσης που έλαβε χώρα την Παρασκευή 13 Νοεμβρίου 2015 στο Παρίσι. Την ημέρα εκείνη, μία οργανωμένη δράση από τον ISIS εκτυλίχθηκε σε διάφορα μέρη του Παρισιού. Τρεις βομβιστές αυτοκτονίας, μία ομάδα ατόμων που πυροβολούσαν μαζικά κόσμο σε καφέ και εστιατόρια και η κατάληψη του θεάτρου Μπατακλάν, σε συνδυασμό με τη σφαγή και τη δολοφονία ανθρώπων μέσα σε αυτό, ήταν τα επίκεντρα των επιθέσεων. Οι τρομοκράτες σκότωσαν 130 άτομα και τραυμάτισαν επιπλέον 416. Το συμβάν αυτό δεν αποτελεί μοναδική περίπτωση. Πολυάριθμες επιθέσεις έχουν πραγματοποιηθεί σε βάθος χρόνου από ομάδες βίαιων εξτρεμιστών, οι οποίοι στο όνομα της ισλαμικής πίστης εκδηλώνουν μία βάρβαρη και διαστρεβλωμένη ιδεολογία, διαπράττοντας εγκλήματα πολέμου. Τι βρίσκεται, όμως, πίσω από το σκεπτικό των δραστών και ποια είναι τα κίνητρά τους;
Στις περιπτώσεις των Ισλαμιστών τρομοκρατών τα περισσότερα δεδομένα που έχουν συλλεχθεί για τη σκιαγράφηση του προφίλ τους είναι ύστερα από τον θάνατό τους. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ατόμων που διαπράττουν αυτές τις ενέργειες είτε αυτοανατινάζονται (βομβιστές) είτε αυτοκτονούν επιτόπου. Φυσικά, τα χαρακτηριστικά που τους περιγράφουν δεν είναι απόλυτα και υπάρχουν σημαντικές ατομικές διαφορές. Σύμφωνα, όμως, με μελέτες, μπορούμε να διακρίνουμε μερικά κοινά στοιχεία που αφορούν την προσωπικότητά τους, τη συμπεριφορά τους και τα κίνητρα που τους πυροδοτούν. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις οι επιτιθέμενοι δεν λαμβάνουν αυτόκλητη δράση, αλλά ακολουθούν τις οδηγίες κάποιου αρχηγού ή μίας ανώτερης οργάνωσης στην οποία εντάσσονται και είναι ευάλωτοι στις διαταγές της.
Το ψυχολογικό προφίλ των τρομοκρατών μπορεί να περιλαμβάνει πολλά στοιχεία. Το μεγαλύτερο ποσοστό είναι άνδρες, νεαρής ηλικίας, οι οποίοι στις περιπτώσεις ISIS προέρχονται συνήθως από δυτικού τύπου κοινωνίες ή ζουν σε αυτές. Είναι πιθανό να έχουν ένα προβληματικό οικογενειακό ιστορικό, να έχουν βιώσει κακοποίηση, να έχουν ανατραφεί με αντίστοιχα φανατικά πρότυπα ή να έχουν εγκαταλειφθεί. Επίσης, συνήθως πρόκειται για εύστροφα άτομα, που όμως χαρακτηρίζονται και από χαμηλές επιδόσεις στις σχολικές υποχρεώσεις, είναι πιθανό να μην σπουδάζουν και δεν λαμβάνουν κάποια ειδίκευση. Παρόλο που φαίνεται να ωθούνται από τον φανατισμό τους, οι περισσότεροι δεν έχουν καν ακριβείς γνώσεις για το Κοράνι και είναι πολύ εύκολο για τους ηγέτες να τους προσηλυτίσουν στους σκοπούς που επιδιώκουν να πετύχουν. Εκτός, όμως, από την κακή έκβαση της εκπαίδευσης, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η αντικοινωνική συμπεριφορά τους. Είναι εσωστρεφείς, κρύβουν τα πραγματικά τους συναισθήματα και τους διακατέχει μία διαφορετική ή στρεβλή, όπως θα έλεγε κανείς, αντίληψη για τον κόσμο γύρω τους. Στρέφονται ενάντια στο κοινωνικό καλό και είναι πιθανό να έχουν επιβαρυμένο ποινικό μητρώο με ενέργειες όπως μικροκλοπές, ληστείες ή εμπορία ναρκωτικών. Αποτελούν, κατά μία έννοια, μέρος του «υπόκοσμου», είναι στοχοποιημένοι από την κοινωνία και δεν έχουν πολλές πιθανότητες ανέλιξης. Εγείρονται με την ιδέα του ριζοσπαστισμού και των ακραίων εξτρεμιστικών πρακτικών και δεν ενδιαφέρονται τόσο για την πίστη και τη θρησκεία.
Σε επίπεδο ψυχοπαθολογίας είναι πιθανό να έχουν αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, οριακή, άλλες ψυχωτικές διαταραχές ή καταθλιπτική διαταραχή. Στην πρώτη περίπτωση, τα άτομα αποτυγχάνουν να συμμορφωθούν με τις κοινωνικές νόρμες και αυτός είναι ο λόγος που προβαίνουν στις εγκληματικές συμπεριφορές, χαρακτηρίζονται από δολιότητα, ευερεθιστότητα και επιθετικότητα, απουσία ενσυναισθητικής κατανόησης, ανευθυνότητα και έλλειψη μεταμέλειας. Μία τέτοια οργάνωση προσωπικότητας σαφέστατα περιγράφει μαζικούς δολοφόνους ή βομβιστές αυτοκτονίας, οι οποίοι λίγο ενδιαφέρονται για τον κόσμο γύρω τους ή το κοινό καλό. Υπάρχει περίπτωση να έχουν οριακή (μεταιχμιακή) διαταραχή προσωπικότητας, η οποία περιγράφεται από τάσεις φυγής ή φαντασιώσεις εγκατάλειψης, ασταθείς διαπροσωπικές σχέσεις, ασταθή εικόνα για τον εαυτό, αυτοβλαπτική παρορμητικότητα, συναισθηματική αστάθεια, αίσθηση ματαιότητας, θυμό και παροδικούς παρανοειδείς ιδεασμούς. Τα άτομο αυτό με αυτοκαταστροφικές τάσεις και έντονη μετάπτωση των συναισθημάτων μπορεί να προβεί σε πράξεις αυτοκτονίας, όταν αισθάνεται ότι ο κόσμος γύρω του καταρρέει, ή να στραφεί ενάντια στους συνανθρώπους του. Στην περίπτωση ψυχωτικών διαταραχών, το άτομο είναι πιθανό να αναλάβει δράση και να πραγματοποιήσει την επίθεση κατά τη διάρκεια ενός παραληρητικού επεισοδίου. Πιθανή είναι και η συννοσηρότητα με καταθλιπτική διαταραχή, όπου το άτομο προβαίνει και σε απόπειρες αυτοκτονίας.
Βέβαια, το ότι είναι πιθανό να έχουν μία από τις παραπάνω διαταραχές ή οποιαδήποτε άλλη που τους ωθεί στις αποτρόπαιες ενέργειες δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση δικαιολογία για τη συμπεριφορά τους. Ωστόσο, η διερεύνηση μέσα από τη σκοπιά της ψυχοπαθολογίας αποτελεί ενισχυτικό παράγοντα για την κατανόηση των κινήτρων τους. Είναι πιθανό να φοβούνται την απόρριψη, την οποία βιώνουν συνεχώς μέσα από την κοινωνική περιθωριοποίηση και να χρειάζεται να ξεσπάσουν για να αποτελέσουν το επίκεντρο της προσοχής. Όπως όταν ένας αυτοκτονικός έφηβος τελεί την απόπειρα ως έκλυση βοήθειας και προσοχής, που μέχρι και την τελευταία στιγμή πιστεύει ότι με κάποιον τρόπο θα βγει αλώβητος, το ίδιο ισχύει και για τους τρομοκράτες. Βιώνουν έντονα την ανάγκη για εξουσία και επιβολή της δικής τους άποψης, παρόλο που στις περιπτώσεις αυτές οι ενέργειές τους αποβαίνουν μοιραίες. Η διαστρεβλωμένη ηθική τους ωθεί να επιθυμούν να βελτιώσουν το όραμά τους για τον κόσμο, χρησιμοποιώντας κάθε μέσο για να το καταστήσουν αυτό εφικτό. Αισθάνονται ανίκανοι και παραμελημένοι, η ζωή τους αποκτά νόημα μέσα από τη ριζοσπαστικοποίηση και τον «ιερό πόλεμο» των εξτρεμιστών ισλαμιστών.
Η βίαιη συμπεριφορά, τα βασανιστήρια, οι ομαδικές σφαγές που τελούνται στο όνομα της θρησκείας και είναι καθοδηγούμενα από την «αγάπη» για τον Θεό χρειάζεται να αποτελέσουν πηγή περαιτέρω προβληματισμού. Τα εγκλήματα αυτά τα τελούν άνθρωποι, τους οποίους συναντάμε στην καθημερινότητά μας και μας δίνουν την εντύπωση ότι δεν διαφέρουν πολύ από εμάς. Οι άνθρωποι αυτοί προτιμούν να σκοτώσουν και να σκοτωθούν από το να μείνουν ζωντανοί και να παλέψουν για ένα καλύτερο αύριο. Ο θάνατος και η τρομοκρατία αποτελούν για εκείνους μοναδική λύση έναντι στην απαίσια πραγματικότητα που βιώνουν. Είναι επιτακτική ανάγκη να εστιάσουμε στην πρόληψη, να βοηθήσουμε ανθρώπους με παρόμοια συναισθηματική κατάσταση να βγουν από τον φαύλο κύκλο ακολασίας που αντικρίζουν παντού γύρω τους προκειμένου να μην φτάσουν ποτέ στις ενέργειες αυτές. Η πρόληψη είναι σημαντικότερη από την τιμωρία και, αν πραγματοποιηθεί με σύνεση, είναι εφικτό να οδηγήσει σε ένα καλύτερο αύριο με μειωμένες εγκληματικές συμπεριφορές. Η τρομοκρατία και η βία ποτέ δεν θα σταματήσουν να υπάρχουν, όσο όμως περνάει από το χέρι μας μπορούμε να τις περιορίσουμε.
Is there a “terrorist personality”?
“The idea of a ‘terrorist personality’ rests on unsteady empirical, theoretical and conceptual foundations.”
-John Horgan in Terrorists, Victims and Society: Psycological Perspectives on Terrorism and Its Consequences, 2003
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χριστοπούλου, Α. (2020). Εισαγωγή στην ψυχοπαθολογία του ενήλικα (2η έκδ.). Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα.
- Radicalisation research – Gap analysis, europa.eu, διαθέσιμο εδώ
- Studies of Radicalisation: State of the Field Report, διαθέσιμο εδώ
