Του Γιώργου Κυριακού,
Ο Λούντβιχ φον Μίζες (1881-1973) ήταν οικονομολόγος της Αυστριακής σχολής, που με τη θεωρητική του τοποθέτηση άσκησε σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση της ιστορίας της οικονομικής σκέψης, όπως την ξέρουμε σήμερα. Έζησε σε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίοδο, όταν τα σοσιαλιστικά κινήματα είχαν εδραιωθεί σημαντικά, και όταν ο οικονομικός φιλελευθερισμός είχε αποτύχει, οδηγώντας στους δύο παγκοσμίους πολέμους στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Παρ’ όλα αυτά, πίστευε πως ο καπιταλισμός σημαίνει ελευθερία, όποτε ήταν υπέρμαχος της επαναφοράς του φιλελευθερισμού, υπό τη μορφή του νεοφιλελευθερισμού πλέον. Μαζί με μεταγενέστερους οικονομολόγους, όπως ο Φρίντριχ φον Χάγεκ και ο Μάρεϊ Ρόθμπαρντ, πάλεψαν προς αυτή την κατεύθυνση.
Αν και στους κύκλους σπουδών των οικονομικών προγραμμάτων της χώρας δεν γίνεται ιδιαίτερα άμεση και συστηματική αναφορά στην Αυστριακή σχολή, είναι σημαντικό να την αναφέρουμε, διότι αποτελεί βασικό τμήμα της οικονομικής ιστορίας και προσφέρει πολλά στην ευρύτερη κατανόηση των πραγμάτων. Στο παρόν άρθρο, θα εστιάσουμε στον άνθρωπο που κατά πολλούς αναβίωσε τον κλασικό φιλελευθερισμό, εξηγώντας τη βασική ιδέα του ρεύματος και περνώντας στην ιδεολογική σύγκρουσή του με τον σοσιαλισμό, υπό ένα πρίσμα που δεν είναι αρκετά γνωστό. Βέβαια, η αναφορά θα γίνει κάτω από την πίεση του περιθωρίου λέξεων, οπότε θα ακολουθήσω μια απλή συλλογιστική.
Ο κλασικός φιλελευθερισμός στα οικονομικά σημαίνει ότι ο ρόλος του κράτους συρρικνώνεται δραματικά και αφήνονται τα οικονομούντα άτομα -νοικοκυριά και επιχειρήσεις- να δράσουν ελεύθερα, βάσει των προσωπικών τους κινήτρων. Οι φόροι, οι δασμοί και οι συναφείς παρεμβάσεις εξοβελίζονται και αφήνεται χώρος στην ορθολογική συμπεριφορά των ατόμων. Καθένας δρα έτσι ώστε να βελτιώσει τη θέση του και σε ένα γενικότερο πλαίσιο προάγεται, μέσω αυτού, η βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας. Και αυτό διότι, σε μια ανταλλακτική οικονομία και ειδικότερα σε μια συναλλαγή μεταξύ δύο μερών, όταν ο ένας αφήνεται να ικανοποιήσει το προσωπικό του συμφέρον, τότε σίγουρα η συναλλαγή θα είναι επωφελής και για τον άλλο. Αν δεν ήταν, τότε δε θα υλοποιούταν. Άρα, μας λένε οι φιλελεύθεροι ότι, η ελεύθερη αγορά είναι το καταλληλότερο εκείνο σύστημα που θα αποδώσει τα μέγιστα αναφορικά με τη βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας.
Βέβαια, οι παγκόσμιοι πόλεμοι αποτέλεσαν τροχοπέδη για το παραπάνω. Ο πολιτικός φιλόσοφος John Gray έγραψε χαρακτηριστικά ότι «ο φιλελευθερισμός τραυματίστηκε στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο και σκοτώθηκε στον Δεύτερο…». Η ανάγκη αναδιαμόρφωσης του φιλελεύθερου δόγματος ήταν επιτακτική(!). Οι κατά κόρον κυβερνητικές παρεμβάσεις στην οικονομία κατά την περίοδο των πολέμων, εκτόξευσαν τα χρέη του δημοσίου και έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου. Σε εκείνη την κρίσιμη στιγμή μπήκε στη συζήτηση ο «νεοφιλελευθερισμός», υποστηρίζοντας ένα κράτος που θα απουσιάζει από την αγορά, εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις: υγεία, κοινωνική πρόνοια, παιδεία, δημόσια τάξη, εθνική άμυνα, δημόσια διοίκηση, πολιτισμός και δικαιοσύνη, αλλά, παρόλα αυτά που θα διασφαλίζει την ύπαρξη του ανταγωνισμού (laissez faire). Επομένως, ο νεοφιλελευθερισμός είχε περισσότερο κράτος συγκριτικά με τον κλασικό φιλελευθερισμό, σε αντίθεση με την κοινότυπη αντίληψη ότι συμβαίνει το αντίθετο.
Ο φον Μίζες ήταν από τους θεμελιωτές της μετάβασης στον νεοφιλελευθερισμό και είναι γεγονός ότι δέχτηκε πολλές φορές δριμεία κριτική για την στάση του. Για παράδειγμα, κατηγορήθηκε ότι το έργο του «Αντικαπιταλισμός» είναι περισσότερο ένα βιβλίο που κινείται στο χώρο της ψυχολογίας, παρά ένα πραγματικά στοιχειοθετημένο οικονομικό έργο. Επίσης, είναι αξιοπερίεργο ότι ένα μεγάλο διάστημα της ζωής του (24 χρόνια: 1945-1969) που δεν εργαζόταν, χρηματοδοτούταν από επιχειρηματίες της Αμερικής. Λέγεται χαρακτηριστικά ότι είχαν εξαγοράσει την πένα του.
Παρ’ όλα αυτά, εδώ μας ενδιαφέρει περισσότερο μια οπτική που έθεσε και που προκάλεσε ένα ρήγμα στη σοσιαλιστική πρόταση για τη οικονομία. Πιο συγκεκριμένα, στοιχειοθέτησε ότι με την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής που προωθεί ο σοσιαλισμός, ουσιαστικά εξαλείφονται οι αγορές για αυτά τα μέσα και άρα παύει να υφίσταται ο προσδιορισμός των τιμών. Για να υπάρξει αγοραπωλησία, πρέπει να υπάρχει ιδιοκτησία: αυτό θεωρεί ως δεδομένο η προηγούμενη πρόταση. Έχοντας, λοιπόν, καταργηθεί η τιμή του κάθε μέσου παραγωγής, ή καλύτερα μη μπορώντας σαφώς να προσδιοριστεί, αυτόματα παρακωλύεται ο κεντρικός οικονομικός σχεδιασμός της παραγωγής. Το πρόβλημα γιγαντώνεται και τελικά η εξαγωγή του ύψους του πλούτου που παρατηρείται στην οικονομία της αγοράς, καθίσταται ανέφικτη.
Μεταξύ των σοσιαλιστών που έσπευσαν να βρουν απάντηση ήταν και ο Oskar Lange, ο οποίος έκανε λόγο απλώς για την πρόβλεψη των τιμών των καταναλωτικών αγαθών μέσα από αφηρημένα οικονομικά μοντέλα που συνδυάζουν την κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής με οιονεί καπιταλιστικές αγορές για τα καταναλωτικά αγαθά. Θεωρούσε πως με βάση την τιμή των καταναλωτικών αγαθών, θα ήταν εύκολο να προσδιορίσει κι εκείνη των κεφαλαιουχικών. Όμως, δεν μπόρεσε να αποδείξει μια τέτοια σχέση μεταξύ των δύο. Κάποια άλλη μερίδα σοσιαλιστών οικονομολόγων έκανε υποχωρήσεις, αναγνωρίζοντας ότι η ιδιωτική ιδιοκτησία επί των μέσων παραγωγής είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική ανάπτυξη.
Κλείνοντας, να σημειωθεί πως οι θεωρητικές συζητήσεις συνεχίζονται μέχρι σήμερα και κάθε σχολή σκέψης που συμμετέχει στο διάλογο ακούει και συνθέτει. Στο πέρας των χρόνων άλλες θέσεις «ξεχνιούνται», άλλες κρατιούνται αναλλοίωτες και άλλες εμπλουτίζονται. Εξαρτάται από τις ανάγκες των καιρών το τι μπορεί να πάει τη θεωρία μας μπροστά και το τι θέλουμε να ενσωματώσουμε σε αυτή. Ας θυμόμαστε μόνο πως καμιά θεωρία ως τώρα δεν αποτέλεσε πανάκεια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ludwig von Mises, The Library of Economics and Liberty. Διαθέσιμο εδώ.
- Φιλελευθερισμός, ΑΔΗΩΤΟΣ. Διαθέσιμο εδώ.
- Σοσιαλισμός, Κάλλιπος. Διαθέσιμο εδώ.
- 5 λεπτά μάθημα φιλοσοφίας – Τι είναι ο Φιλελευθερισμός;, Διόπτρα. Διαθέσιμο εδώ.
