Της Άντζελας Γκρέκου,
Η Ρωσική Πρωτοπορία είναι η τέχνη που γεννήθηκε μέσα στο ελπιδοφόρο κλίμα της Επανάστασης, στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Σε μια ατμόσφαιρα όπου η Ρωσική Επανάσταση προετοιμάζει τη γέννηση μιας ουτοπίας, οι καλλιτέχνες επαναστατούν κατά της παραδοσιακής τέχνης και δημιουργούν από κοινού το όραμα για έναν διαφορετικό κόσμο. Το όραμα της αλλαγής σε όλα τα επίπεδα της ζωής και η ανάγκη για την πρωτοκαθεδρία της κουλτούρας αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο για τους καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Οι καλλιτέχνες που είχαν επιστρέψει από τα Ευρωπαϊκά κέντρα της τέχνης των αρχών του 20ού αιώνα πυροδότησαν με την τέχνη την επανάσταση. Πρωτοπόροι ήταν ο Μαγιακόφσκι, ο αυτοεξόριστος Καντίσκυ και ο Γκάπο, με όπλο την «απαγορευμένη τέχνη» για την απαρχή ενός ρητορικού σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Ο όρος «Ρωσική Πρωτοπορία» επινοήθηκε αργότερα από Ιστορικούς της Τέχνης και αναφέρεται στην καλλιτεχνική δραστηριότητα κατά την περίοδο 1910-1930. Να σημειωθεί πως το κίνημα αργότερα θα καταπνιγεί από τον Σταλινικό συντηρητισμό.
H Pωσική Πρωτοπορία αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε μέσα στο ιστορικό πλαίσιο και το ιδεολογικό κλίμα της Ρωσικής Επανάστασης. Στο πολιτικό πνεύμα εντάχθηκαν, από την πρώτη στιγμή, οι καλλιτέχνες που αμφισβητούσαν την παραδοσιακή τέχνη και οραματίζονταν το μέλλον. Πιο συγκεκριμένα διάφοροι καλλιτέχνες που άρχιζαν να πειραματίζονται με νέες μορφές τέχνης, βρήκαν την ευκαιρία τους να αναδειχθούν μέσα σε ένα νέο κοινωνιολογικό πλαίσιο. Η δημιουργία των έργων βασιζόταν σε μια άλλη πραγματικότητα και διακρινόταν από την ουτοπική επιδίωξη της αλλαγής του κόσμου μέσα από διαδικασίες που ξεπερνούν τα περιοριστικά όρια της τέχνης που ήξεραν.
Η τέχνη μέσα από την επανάσταση
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας ασχολήθηκαν με τα κοινά και πόσο μάλλον με την πολιτική των Μπολσεβίκων. Το κοινό στοιχείο μεταξύ τους ήταν η προσμονή για την «κοινωνική αλλαγή». Η δουλειά του Wassily Kandinsky αλλά και η μεγάλη φράση του «Μεγάλη Ουτοπία» υπήρξαν σημείο αναφοράς του ρεύματος. Τα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν την Επανάσταση, καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας συνεργάστηκαν, επί παραδείγματι, με το «Λαϊκό Κομισάριο Διαφώτισης», προκειμένου να θεσμοθετήσουν μια διαφορετική κρατική πορεία.
Πρακτικά, λοιπόν, αυτή η συνεργασία αποτυπώθηκε στον σχεδιασμό θεατρικών κουστουμιών, σκηνικών, αντικειμένων καθημερινής χρήσης κ.λπ., με σκοπό να φέρουν την τέχνη στη ζωή καταργώντας οποιαδήποτε αστική διάκριση.
Ποιητές, ζωγράφοι και αρχιτέκτονες όπως ο Γκούσταβ Κλούτσις, ο Αλεξέι Μπάμπιτσεφ, οι αδελφοί Βεσνίν, ο Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι, μαζί και οι καλλιτεχνικές καινοτομίες στο θέατρο, στον κινηματογράφο (Σεργκέι Άιζενσταϊν), στη μουσική (Σεργκέι Προκόπιεφ) και στη λογοτεχνία (Μαξίμ Γκόργκι), αφιερώθηκαν στον «καινούργιο» κόσμο της τέχνης και αργότερα στη δημιουργία των σοβιέτ.
Με άλλα λόγια δημιουργήθηκε μια σχέση του κράτους με την τέχνη, με μια σειρά από κρατικά όργανα, ινστιτούτα κ.λπ., με επικεφαλής τους καλλιτέχνες και τους κριτικούς τέχνης. Επίσης, συγκροτήθηκε δίκτυο καλλιτεχνικών σχολών, στα οποία άρχισε η διδασκαλία νέων μορφών και μεθόδων τέχνης. Μεγάλη έμφαση δόθηκε και στις «νέες μορφές» τέχνης όπως στις γραφιστικές τέχνες, στην αρχιτεκτονική καθώς και στη φωτογραφία και στον κινηματογράφο, που έγιναν ακαδημαϊκά μαθήματα.
Κονστρουκτιβισμός
«Ο όρος προέρχεται από τη λατινική λέξη “constructio” και πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 1920». Η κατασκευή ως εικαστική εγκατάσταση επικεντρώνεται πάνω σ’ έναν σημαντικό καλλιτέχνη της Ρωσικής Πρωτοπορίας, τον Βλαντιμίρ Τάτλιν, ο οποίος στο διάστημα 1914 έως 1917 δημιούργησε τα λεγόμενα ουτοπικά έργα του. Οι καλλιτέχνες του κινήματος επηρεασμένοι από τον Κυβισμό, τον Φουτουρισμό και τα έργα του Πικάσο, φαίνεται να πίστευαν ότι η τέχνη δεν αποτελεί μόνο κοινωνικό μέσο αλλά και τρόπο έκφρασης για νέες συνήθειες στα πλαίσια μιας νέας πραγματικότητας. Οι πρωτεργάτες της Ρωσικής Πρωτοπορίας, όπως ο Τάτλιν, ο Λισίτσκι και ο Ροντσέσκο ήταν παραπάνω από σίγουροι για την ουτοπική διάσταση των έργων τους και την κατ’ επέκταση δημιουργία ενός νέου κόσμου.
Ωστόσο σε αυτό το σημείο θα ήθελα να σταθώ στο πρόσωπο του Τάτλιν, όχι μόνο για το σπουδαίο έργο «Ο Πύργος» της Γ’ Διεθνούς αλλά και για το πτητικό έργο του, το Λετάτλιν (Letatlin).
Οι επιβατικές πτήσεις είχαν ήδη ξεκινήσει στη Ρωσία μια δεκαετία προτού επηρεαστεί ο Τάτλιν και επινοήσει ένα νέο καταναλωτικό είδος. Η βασική ιδέα του ήταν η πρόσβαση σε ένα προσιτό εξοπλισμό ή θα λέγαμε μια συσκευή πτήσης που θα έκανε τις μετακινήσεις τόσο συχνές όσο και τις βόλτες με τα ποδήλατα. Ουσιαστικά η μηχανή ενσωματώνει την ιδέα της απογείωσης και της πτήσης ως την ιδέα της ελευθερίας για το άτομο.
Η συσκευή, με την ονομασία Letatlin, αποτελούνταν από ένα καλάθι σώματος για τον χειριστή κατασκευασμένο από ξύλο και φτερά που εκτείνονται σχεδόν 10 μέτρα. Η κατασκευή σε σχήμα πουλιού αποτελείται από ατσάλινα καλώδια, δέρμα και κόκκαλα φάλαινας.
Συνολικά κατασκευάστηκαν τρία Letatlin, το ένα δημιουργήθηκε σκόπιμα ως ακάλυπτη δομή σκελετού για τις διαδηλώσεις. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχουμε ο Tatlin περίμενε ότι το συγκεκριμένο μοντέλο θα ήταν χρήσιμο όταν η βιομηχανία προσάρμοζε το σχέδιό του για μαζική παραγωγή και διευκόλυνση του «νέου» πολίτη. Η μοίρα του Letatlin είναι επίσης συμβολική της μοίρας ολόκληρου του πρωτοποριακού κινήματος, το οποίο καταστράφηκε από τη σοβιετική κυβέρνηση τη δεκαετία του 1930. Τα δύο από τα Letatlin έχουν χαθεί ενώ διάφορα κομμάτια της συσκευής βρίσκονται σε διαφορετικά μουσεία.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι ένα από τα στηρίγματα της μηχανής (στήριγμα φτερού) βρίσκεται στο MOMus της Θεσσαλονίκης και ο κάθε ένας έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει ένα μέρος από το σπουδαίο αυτό έργο της Ρωσικής Πρωτοπορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Βλαντιμίρ Τάτλιν, ο δημιουργός του Πύργου της Τρίτης Διεθνούς, atexnos.gr, διαθέσιμο εδώ
- MOMus Θεσσαλονίκη, Τάτλιν Βλαντιμίρ, “Στήριγμα φτερού για την πτητική μηχανή “Letatlin”” (1929-1932), grekkstatemuseum.com διαθέσιμο εδώ
- The Bird-Like Soviet Flying Machine That Never Quite Took Off, The Letatlin was ambitious, avant-garde, and very cool-looking, atlasobscura.com, διαθέσιμο εδώ
- Τα ουτοπικά σχέδια του Βλαντίμιρ Τάτλιν, avgi.gr, διαθέσιμο εδώ
