Της Ελευθερίας – Μαρίας Γκίκα,
«Η Γυφτοπούλα» αποτελεί το έργο εκείνο που έριξε την αυλαία στη σύντομη μυθιστορηματική διαδρομή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ο μεγάλος Έλληνας πεζογράφος διακρίνεται περισσότερο για τα διηγήματά του, δημιουργήματα ανεκτίμητης λογοτεχνικής και πολιτιστικής αξίας, πολλά από τα οποία συμπεριλαμβάνονται σήμερα και στη σχολική ύλη που έχει ορίσει το ελληνικό Υπουργείο Παιδείας. Δεν θα ξεχάσω ποτέ πώς ένιωσα εκείνο το μεσημέρι, τελευταία ώρα, μέσα στη σχολική τάξη, ακούγοντας την ιστορία της Φραγκογιαννούς («Η Φόνισσα»). Παρότι τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη είναι αναπόφευκτα καθηλωτικά, επέλεξα να σου παρουσιάσω σήμερα μια άλλη του πλευρά, την οποία ίσως δε γνώριζες μέχρι σήμερα – εκείνη της ιστορικής μυθιστοριογραφίας.
Το μυθιστόρημα αυτό μας μεταφέρει στο μακρινό 1453, πριν την οριστική κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά δεν είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα στο οποίο ακολουθούμε την ιστορία μεγάλων μορφών – αντιθέτως, η ιστορική πραγματικότητα λειτουργεί ως καμβάς για τις ιστορίες μικρών, καθημερινών ανθρώπων. Στο τρίτο, λοιπόν, μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη πρωταγωνιστεί η «γυφτοπούλα» Αϊμά, μια νεαρή κοπέλα με αινιγματική προσωπικότητα και μυστηριώδη χαρακτήρα. Κεντρικό θέμα του έργου αποτελεί η απαγωγή της ηρωίδας από το παλάτι της Πόλης και η ανατροφή της από μία οικογένεια Ρομά, η οποία όμως δεν είναι αρκετή για να την κάνει να νιώσει μέρος του συνόλου στο οποίο η μοίρα της πρόσταξε να βρεθεί.
Συμπρωταγωνιστές της είναι ο τσιγγάνος Μάχτος και η εκκεντρική προσωπικότητα του Γεώργιου Γεμιστού -ή Πλήθωνα-, του μεγαλοϊδεάτη εθνικού φιλοσόφου, ένθερμου υποστηρικτή της φυσικής συνέχειας του Ελληνισμού. Από το μυθιστόρημα δεν λείπουν και άλλες ιστορικές μορφές της συνταρακτικής εκείνης εποχής, της εποχής που λίγο προηγείται από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και του τέλους της αυτοκρατορίας. Το μυθιστορηματικό αυτό ταξίδι, ένα ταξίδι στην Ιστορία, κρατά μέσα του από σκοτεινά μυστήρια, απαγωγές κι εγκλήματα μέχρι αγνούς κι ανόσιους έρωτες, γεγονότα και καταστάσεις, στα οποία το τέλος έρχεται να δώσει ένας μεγάλος σεισμός, παραμονές της Άλωσης της Πόλης. Το έργο παρουσιάζει ήρωες που βιώνουν αγνά αισθήματα, σε μια κραυγαλέα αντίθεση με συμφεροντολόγους και φιλάργυρους χαρακτήρες, δείχνοντας ότι οι «ίντριγκες» και οι πράξεις μεγάλου θάρρους ή τρομερού υπολογισμού δε συμβαίνουν μόνο μέσα σε ανάκτορα, αλλά και στις καθημερινές ιστορίες του καθενός.
Η «Γυφτοπούλα» δεν δημοσιεύτηκε μονομιάς, παρά κυκλοφόρησε σε συνέχειες στην εφημερίδα Ακρόπολη, σηματοδοτώντας και καθιερώνοντας πια την αγάπη και την εκτίμηση του μεγάλου κοινού και του πνευματικού κόσμου για τον δημιουργό της, οι οποίες μένουν από την εποχή εκείνη μέχρι και σήμερα, ανεξίτηλες. Η επιτυχία της, μάλιστα, οδήγησε το 1974 στη μεταφορά της και στη μικρή οθόνη με τη δημιουργία ασπρόμαυρης τηλεοπτικής σειράς από την ΕΡΤ. Έκτοτε, η σειρά ξαναπροβλήθηκε αρκετές φορές μέχρι το 1991 και σήμερα σώζεται στο Αρχείο της ΕΡΤ, ούσα μία εκ των παλαιότερων του Αρχείου.
Η «Γυφτοπούλα», αν και διαδραματίζεται τον 15ο αιώνα και γράφεται τον 19ο, δεν υστερεί πουθενά σε διαχρονικότητα. Αντιθέτως, θα έλεγα, παραμένει μέχρι σήμερα πρωτότυπη ως κι επαναστατική, δεδομένων των τολμηρών θεμάτων που επιλέγει να θίξει, διατηρώντας ευλαβικά το προσωπικό ύφος του δημιουργού της. Η διάχυτη λατρεία της μητέρας φύσης, η έντονη παρουσία του θρησκευτικού και βυζαντινού στοιχείου κατακλύζουν το μυθιστόρημα σε όλα του τα μήκη και τα πλάτη, αναδυόμενα μέσα από την ιδιόμορφη και συνάμα προσιτή γλώσσα του μεγάλου Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.
