Της Αναστασίας Τράκα,
Οι Εβραίοι ήδη από τα πρώιμα χρόνια εντοπίζονται διάσπαρτοι σε όλα τα μέρη της Ευρώπης και έχουν μια ιδιαίτερη παρουσία στον ελλαδικό χώρο. Με το πέρασμα των αιώνων μονιμοποιείται η εγκατάστασή τους κυρίως στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και δημιουργούν μια παράλληλη πολυπολιτισμική κοινωνία με αυτή των ντόπιων και αργότερα των προσφύγων. Σε περιόδους φυγής, πολλοί ήταν αυτοί που κατέφθασαν στη Θεσσαλονίκη για να σωθούν από τους διωγμούς ιδρύοντας συνοικισμούς, θρησκευτικά και διοικητικά κτίρια.
Οι συνοικισμοί των Εβραίων βρισκόταν κυρίως στο Κέντρο της πόλης π.χ. στα Σφαγεία (συνοικία Salhane), στην Αριστοτέλους, στην Αγία Σοφία και στα λουτρά (συνοικία kulhan) όπου και εκεί συγκεντρώθηκαν οι περισσότεροι και συνεχίζουν να κατοικούν μέχρι και σήμερα, αλλά και ανατολικά στην περιοχή της Καλαμαριάς.
Επίσης δημιουργούνται οι συνοικισμοί Tophane κεντρικά, ενώ στα δυτικά οι συνοικίες Μalta και Cedit. Παράλληλα υπήρχαν και μικρότερες συνοικίες γνωστές ως Yeni Havlu, Acuda και Leviye. Μετά την πυρκαγιά του 1917, οι Εβραίοι μετακινήθηκαν Ανατολικά και Δυτικά, με ενδεικτικούς συνοικισμούς να είναι: Κάμπελ, Καραγάτς, Ρεζί Βαρδάρ, Αγίας Παρασκευής κ.α. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Θεσσαλονίκη ονομάστηκε Νέα Ιερουσαλήμ, λόγω της εδραίωσης των Εβραίων στην πόλη ήδη από το 16ο αιώνα.
Έως τις αρχές του 20ου αιώνα, ο αριθμός των Εβραίων κατοίκων άγγιξε τους 62.000 δηλαδή το 49-51% των συνολικών κατοίκων σύμφωνα με την εφημερίδα Le Journal de Salonique του 1902. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης των Νεοτούρκων το 1908 εναντίον του Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ πολλοί Εβραίοι επιστρατεύτηκαν στον τούρκικο στρατό γι’ αυτόν το λόγο πολλοί νέοι μετανάστευσαν προς τις ΗΠΑ. Από τη χρονολογία αυτή ξεκινάει μία πολύ ευνοϊκή περίοδος για τους ίδιους, καθώς αναπτύχθηκαν οικονομικά και κατείχαν σημαντικό πλούτο με κύρια δραστηριότητα το εμπόριο, που ακόμα και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συνέχιζε να ανθεί, λόγω του λιμανιού της. Μετά την επανάσταση επίσης αρχίζει να εμφανίζεται στη Θεσσαλονίκη το σιωνιστικό κίνημα με την ονομασία «Μπενέ Σιών», ο αθλητικός σύλλογος «Μακαμπή», αλλά και εβραϊκοί σύλλογοι και αδελφότητες.
Επίσης αξίζει να τονιστεί ότι γεννιέται και η σοσιαλιστική εργατική ομοσπονδία, όπως ονομάστηκε «Φεντερασιόν» όπου το 1918 θα πάψει να λειτουργεί αυτόνομα και θα ενσωματωθεί σε άλλες αριστερές σοσιαλιστικές οργανώσεις και αργότερα στο ΣΕΚΕ (μετέπειτα ΚΚΕ). Λόγω της οικονομικής ευμάρειας των Εβραίων, συστάθηκαν κατά τις αρχές του 20ου αιώνα ευαγή σωματεία και ιδρύματα με σκοπό να καλύψουν το κενό της ελλιπούς κρατικής μέριμνας. Χαρακτηριστικά είναι το νοσοκομείο Χιρς, το γηροκομείο Μοδιάνο, το ορφανοτροφείο αρρένων Αλλατίνη κ.α. Από το 1920 δημιουργήθηκαν και άλλα ιδρύματα από φιλανθρωπικούς συλλόγους. Τα ιδρύματα αυτά συνέχισαν να υπάρχουν και κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και συνέβαλαν σημαντικά κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης (από το 1929).
Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, οι Εβραίοι όλο και περισσότερο ενσωματώνονται και αφομοιώνονται στην ελληνική κοινωνία με την υποστήριξη και του βασιλιά Γεώργιου Α΄ με αποτέλεσμα οι προσπάθειες των Βουλγάρων της πόλης να τους προσεταιριστούν για λόγους εθνοτικής σύστασης, να καταλήξουν σε αποτυχία. Επομένως από αυτό το σημείο ξεκινάει και για κάποια χρόνια μια ευνοϊκή περίοδος για αυτούς, μέχρι τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1917 όπου και χιλιάδες Εβραίοι θα μείνουν άστεγοι και άλλοι θα καταφύγουν στη μετανάστευση, εξαιτίας της καταστροφής των κοινοτικών κτιρίων, χώρους εργασίας, εκπαίδευσης λατρείας κτλ. Επιπρόσθετα, η υφιστάμενη οικονομική κρίση της περιόδου που έπληξε το εμπόριο και τη βιομηχανία σε συνδυασμό με τα γεγονότα στο Κάμπελ το 1931 θα αναγκάσουν ακόμα παραπάνω Εβραίους να πάρουν το δρόμο της φυγής προς το εξωτερικό. Γενικότερα την περίοδο του Μεσοπολέμου, ένα μεγάλο ποσοστό κυρίως νέων με υψηλή μόρφωση έφυγε από τη Θεσσαλονίκη, λόγω της αντισημιτικής προπαγάνδας και των εξτρεμιστικών στοιχείων προς τις ΗΠΑ, τη Λατινική Αμερική, την Αγγλία, τη Γαλλία την Ιταλία και την Ισπανία στην οποία επιτράπηκε η επιστροφή τους, με την ελπίδα να αποκτήσουν ευνοϊκότερες βιοποριστικές συνθήκες.
Κατά το 1935 ζούσαν 60.000 Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη και παρόλο που πολλοί είχαν μεταναστεύσει, κατάφεραν να ενισχύσουν την οικονομική τους θέση στην πόλη. Την περίοδο του 1940 ο αριθμός των Εβραίων στην πόλη έφτασε τους 50.000 κατοίκους. Πολλοί ήταν αυτοί που συμμετείχαν ενεργά στον πόλεμο του 1940-41 είτε ως απλοί στρατιώτες είτε ως αξιωματικοί (υπολογίζεται περίπου ότι συμμετείχαν 13.000 άτομα). Μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη αρχίζουν τα σκληρά μέτρα εναντίον τους: απαγορεύσεις μετακίνησης εκτός του εβραϊκού γκέτου, επιτάξεις σπιτιών, λεηλατήσεις, καταναγκαστικά έργα, βασανιστήρια, καταβολή χρηματικού αντίτιμου, κατασχέσεις επιχειρήσεων, διάφορων ειδών καταστροφές και απαλλοτρίωση του εβραϊκού νεκροταφείου (το οποίο έχαιρε μεγάλης ιστορικής σημασίας με τάφους από το 15ο αιώνα στη σημερινή τοποθεσία του ΑΠΘ).
Σημαντική ημερομηνία για την πόλη και την κοινότητα των Εβραίων αποτελεί η 15η Μαρτίου του 1943 όπου και αναχωρεί από το συνοικισμό Βαρόνου Χίρς ο πρώτος από τους πολλούς συρμός προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς και Μπιρκενάου. Από τους 46.000 Εβραίους που έφυγαν για τα στρατόπεδα μόνο οι 1.950 επέστρεψαν ένα ποσοστό της τάξεως του 4%. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως πολλοί ντόπιοι χριστιανοί, υψηλόβαθμοι ή μη, βοήθησαν σημαντικά, ώστε να σωθούν πολλοί Εβραίοι δίνοντάς τους άσυλο. Οι εναπομείναντες έπρεπε να ξανά φτιάξουν τη ζωή τους από την αρχή αφήνοντας πίσω τα τραυματικά γεγονότα που έζησαν. Η άσχημη κατάσταση της Μεταπολεμικής Ελλάδας οδήγησε σε ένα εκ νέου μεταναστευτικό κύμα προς τις ΗΠΑ ή το Ισραήλ. Πολλές όμως από τις παραδόσεις τους εγκαταλείφθηκαν στο νέο πλαίσιο.
Εν έτει 2021 η κοινότητά τους είναι περισσότερο από ποτέ άλλοτε οργανωμένη με δύο ενεργές συναγωγές. Υπάρχει συγκεκριμένη εβραϊκή παιδεία για τους νέους και εβραϊκά νεκροταφεία. Σημαντικά όμως είναι τα μνημεία της πόλης προς τιμήν τους το Μνημείο Ολοκαυτώματος στην Πλατεία Ελευθερίας, το μνημείο του παλαιού νεκροταφείου στο ΑΠΘ και τέλος το μνημείο στο νέο νεκροταφείο στην περιοχή της Σταυρούπολης. Ακόμα, το εβραϊκό μουσείο της Θεσσαλονίκης (1997) βρίσκεται σε διατηρητέο κτίριο του 1904 και χρηματοδοτείται από την ισραηλινή κοινότητα Θεσσαλονίκης. Η ίδια οργανώνει διάφορες δράσεις και ομάδες.
Τα παραπάνω στοιχεία επιβεβαιώνουν τη μακραίωνη παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη είτε σε χρυσές εποχές για τους ίδιους είτε σε δύσκολα χρόνια, πέφτοντας θύματα χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Η κουλτούρα τους και οι παραδόσεις τους πρέπει να συνεχίσουν να υφίστανται ενισχύοντας την ταυτότητα τους μέσα όμως στο σύγχρονο περιβάλλον της πόλης, δικαίωμα εξάλλου που διαθέτει κάθε εθνοτική ομάδα. Είναι ωφέλιμο να αναδειχθεί η ιστορική πραγματικότητα και να γίνουν εκ νέου έρευνες, ώστε να τονιστεί η συμβολή των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, αλλά και στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Οι ίδιοι αγαπούν την πόλη και αυτό φαίνεται από τη μακραίωνη παραμονή τους. Και σίγουρα η ιστορία έχει να αποκομίσει και να μάθει πολλά από αυτούς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Φωτεινή Κωνσταντινίδου, Εβραϊκοί τόποι της Θεσσαλονίκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διαθέσιμο εδώ
- Από την ιστοσελίδα Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, στο «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης», Διαθέσιμο εδώ
- Κωνσταντίνος Σεχίδης, Ιωάννης Σκούρτης Το μεταναστευτικό ρεύμα θεσσαλονικέων Εβραίων μετά το 1929, Διαθέσιμο εδώ
- Ε. Μαντά, Δ. Κοντογεώργης, Χ. Μανδατζής, Φτώχεια και Φιλανθρωπία στη Θεσσαλονίκη (1930-1935), UNIVERSITY STUDIO PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2017
- Από την ιστοσελίδα Ισραηλίτικη Κοινότητα Θεσσαλονίκης, στο «Η Ιστορία της Κοινότητας», Διαθέσιμο εδώ
