Η μεταρρύθμιση των Γράκχων: Απόπειρα ρήξης, εξέλιξης ή μεταβολής;

Του Γιώργου Δαλακούρα,

Η μακραίωνη πορεία της Ρώμης αποτελεί περίτρανη απόδειξη του ιστορικού της μεγαλείου. Η πόλη, που σχηματίστηκε μεσούντος της ιταλικής χερσονήσου, κυριάρχησε κι έμελλε να γίνει μία από τις ισχυρότερες δυνάμεις του αρχαίου κόσμου. Η περίοδος της Res Publica, η οποία έλαμψε επί σειρά αιώνων, επρόκειτο να τερματιστεί κατά το 27 π.Χ., όταν η Ρώμη περνά στην περίοδο της ηγεμονίας. Ωστόσο, ο 2^ος και ο 1^ος αιώνας π.Χ. και τα γεγονότα, που εκτυλίχτηκαν, προοιώνιζαν το τέλος αυτής της φάσης. Η μεταρρυθμιστική δράση του Τιβερίου και του Γαΐου, των αδελφών Γράκχων, από το 133 ως το 121 π.Χ., συνετάραξε εκ θεμελίων το πολιτικό οικοδόμημα της αιώνιας πόλης, με τις καινοτομίες, που αποπειράθηκαν να εισάγουν.

Τον κύκλο των μεταρρυθμίσεων άνοιξε, το 133 π.Χ., ο Τιβέριος Γράκχος. Ο Τιβέριος, ο μεγάλος υιός της οικογενείας, εξελέγη τότε δήμαρχος. Ο ίδιος είχε λάβει την ελληνική παιδεία και κατείχε γνώσεις περί των στρατιωτικών πραγμάτων. Προτού ανέλθει στο αξίωμα, είχε διαπιστώσει τη μεταβολή, που είχε εμφανιστεί στις ρωμαϊκές κτήσεις. Αντιλαμβανόμενος πως οι Ρωμαίοι, οι οποίοι έδωσαν ό,τι είχαν για την επέκταση της πόλεως, κατέχονταν από πενία και μην έχοντας τρόπο να εξασφαλίσουν τα προς το ζην, παρατήρησε την ανάγκη καθιέρωσης μίας νέας, «φιλολαϊκής» πολιτικής, ώστε να υποστηρίξει τις ευάλωτες ομάδες. Την ίδια στιγμή, οι αριστοκράτες συνεχώς πλούτιζαν ολοένα και περισσότερο, διευρύνοντας τα κτήματά τους και καταπατώντας τις ιδιοκτησίες των μικροκαλλιεργητών.

Η στιγμή είχε φτάσει. Ο Τιβέριος κατέθεσε πρόταση, κατά την οποία καθένας μπορούσε να κατέχει μέχρι 500 iugera γης, προσαυξημένα κατά 250 για τους πρώτους δύο υιούς. Αυτό πρακτικά όριζε πλαφόν στην κατοχή ιδιοκτησίας μέχρι 1.000 iugera. Τα υπόλοιπα κτήματα των μεγαλογαιοκτημόνων θα επιστρέφονταν στο κράτος και αυτά θα δίνονταν σε ακτήμονες γεωργούς. Οι ακτήμονες αυτοί θα βρίσκονταν πλέον σε καλύτερη μοίρα, κατέχοντας περί τα 30 iugera. Η μεταρρύθμιση αυτή, ουσιαστικά, επιτρέποντας σε όλους να βιοπορίζονται αξιοπρεπώς, θα περιόριζε τις οικονομικές διαφορές και θα αποτρεπόταν η περαιτέρω άμβλυνση της δυσαναλογίας κατοχής της γης μεταξύ πλουσίων και μη. Έτσι, καθίσταται σαφής μία τάση κοινωνικής δικαιοσύνης, η οποία εμπερικλείει το σύνολο των μεταρρυθμίσεων. Η συγκλητική τάξη, ωστόσο, της οποίας τα συμφέροντα πλήττονταν καταφανώς, προέβη σε μία κίνηση-ματ. Ο δήμαρχος Μάρκος Οκτάβιος, υποκινούμενος από τους συγκλητικούς, ασκεί veto. Ο Τιβέριος, ανατρέποντας τις παραδοσιακές νόρμες, φέρει το νομοσχέδιο ενώπιον του λαού και υπερψηφίζεται.

Παρ’ όλα αυτά, το 132 π.Χ., ο Τιβέριος θέτει εκ νέου υποψηφιότητα για τη δημαρχεία, προκειμένου να συνεχίσει το έργο του. Η υποψηφιότητά του ερχόταν σε αντίθεση με τη νομοθεσία της Ρώμης, περί του ενιαύσιου των αξιωμάτων, γεγονός που προκάλεσε τις αντιδράσεις των συντηρητικών κύκλων. Οι δύο αντίπαλες παρατάξεις ήρθαν σε ανοιχτή σύγκρουση. Ο Τιβέριος Γράκχος και μερίδα των υποστηριχτών του θανατώθηκαν. Το μένος των αντιπάλων τους ήταν δριμύτατο και οι ίδιοι, κατόπιν, έριξαν τα πτώματα αυτών στον Τίβερη ποταμό.

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Γάιος Γράκχος διεκδικεί και κατακτά τη δημαρχεία. Από το 124 π.Χ. ως το 122 π.Χ., ο Γάιος θα συνεχίσει και θα διευρύνει, μάλιστα, το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, που είχε εκκινήσει ο αδελφός του.

Ο νεότερος αδελφός αντιλαμβανόταν εξίσου την αδυναμία, στην οποία είχαν υποπέσει τα κατώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα, και ειδικά οι Ρωμαίοι, που είχαν στρατευθεί για χάρη της πόλης. Ο Γάιος είχε κατά νου πως απαιτούνταν περαιτέρω λήψη δυναμικών μέτρων, ώστε να αρθεί η οικονομική δυσπραγία των φτωχών πάσει θυσία. Η αγροτική μεταρρύθμιση του Γαΐου, συμπληρωμένη με οικονομικές και κοινωνικές δικλείδες ασφαλείας, ως σύλληψη ακολουθούσε εναργώς τις προτάσεις του Τιβερίου. Καταρχήν, εξακολουθούσε να θέτει το όριο στα 500 iugera, αλλά η μεταβολή επήλθε στους ακτήμονες αγρότες. Αυτοί πλέον θα μπορούσαν να λάβουν ως και 200 iugera (!), μέτρο το οποίο έδινε τη χαριστική βολή στην αριστοκρατική τάξη. Η ισχύς του μέτρου αυτού έγκειται στο γεγονός, πως εξαλειφόταν η άμετρη κατοχή γης από τους πλουσίους και οι φτωχοί κατείχαν υπεραρκετή γη, για να βιοπορίζονται αξιοπρεπώς. Ακόμη, εξαιρετικά μεγίστης σημασίας υπήρξε ο επισιτιστικός νόμος, κατά τον οποίο όλος ο ρωμαϊκός λαός με ένα μικρό αντίτιμο θα είχε πρόσβαση σε σιτηρά.

Για να αντιμετωπιστεί η πενία, ο Γάιος διακήρυξε την ίδρυση αποικιών πέραν των ορίων της Ιταλικής Χερσονήσου, ώστε να εκμεταλλευτούν οι ακτήμονες και οι Ρωμαίοι συλλήβδην με άμεσο τρόπο τις κτήσεις τους· μέτρο εξαιρετικά καινοτόμο για τη Ρώμη του 2^ου αιώνα π.Χ. Η συγκλητική τάξη μάλλον μουδιασμένη έβλεπε τις μεταρρυθμίσεις του Γαΐου να λαμβάνουν σάρκα και οστά. Αποκορύφωμα κατά των συγκλητικών υπήρξε η ανατροπή, που εισήχθη, στα ρωμαϊκά δικαστήρια. Η συγκλητική τάξη αντικαταστάθηκε από την ιππάδα, η οποία ήταν αυτή πλέον που συγκροτούσε το δικαστικό σώμα (και η οποία είχε σαφώς διαφορετικά κίνητρα από τους συγκλητικούς). Η μεταβολή αυτή ανέτρεπε τα δεδομένα, στην απόπειρα καθιέρωσης ενός νέου ανανεωμένου πολιτικού και κοινωνικού πλαισίου εντός της Ρώμης.

Ενώ όλα φάνταζαν εξαιρετικά καλά και καθώς ο Γάιος διεκδικούσε εκ νέου τη δημαρχεία, οι συγκλητικοί αντέδρασαν. Η Σύγκλητος προωθεί το δήμαρχο Λίβιο Δρούσο. Το λαϊκιστικό του πρόγραμμα ήρθε σε σύγκρουση με τις φιλολαϊκές προτάσεις του Γαΐου. Ο τελευταίος ασκεί veto και η Σύγκλητος καθίσταται πρωταγωνίστρια των γεγονότων, παίζοντας το ισχυρότερό χαρτί. Η Πολιτεία κηρύσσεται σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και επιβάλλεται το Senatus Consultum Ultimum, με τη Σύγκλητο να συγκεντρώνει την εξουσία, ώστε να επανέλθει η τάξη. Ο Γάιος δεν καταφέρνει να επανεκλεγεί και υποκινείται η δολοφονία αυτού και των υποστηρικτών του, ενώ την ίδια ώρα η Σύγκλητος πανηγυρίζει για την ομόνοια, που επανήλθε στην πόλη.

Η μεταρρύθμιση των Γράκχων αποτελεί την αρχή του τέλους της Res Publica. Στο εξής, η Ρώμη θα κλυδωνιστεί από συνεχείς αναταραχές και συγκρούσεις. Οι Γράκχοι είχαν διαπιστώσει χάρη στη διορατικότητά τους και την πολιτική τους οξύνοια πως έπρεπε να υπάρξει μία μεταβολή, ώστε να συντηρηθεί το οικοδόμημα, που είχε θεμελιωθεί στο πέρας των αιώνων.

Κοινωνική αλλαγή, αγροτική μεταρρύθμιση, οικονομική πολιτική; Ρήξη, εξέλιξη ή μεταβολή; Μάλλον, η κοινή συνισταμένη όλων αυτών.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, εκδ. Loeb.
• Μπουραζέλης Κ. (2017), Οι τρόφιμοι της λύκαινας, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα.
• Τζαμτζής Ι., Ο Μεσογειακός Κόσμος: Από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα (323-44 π.Χ.), Εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη.
• Humbert M. (2012), Πολιτικοί και Κοινωνικοί Θεσμοί της Αρχαιότητας (μετάφρ. Ι. Τζαμτζής), Εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη.
• Richardson J. S. (1980), «The Ownership of Roman Land: Tiberius Gracchus and the Italians», The Journal of Roman Studies 70, 1-11.