Του Δημήτρη Τόλια,
Τον Μάρτιο τέθηκε σε διαβούλευση από το Υπουργείο Εσωτερικών το νέο νομοσχέδιο για την Τοπική Αυτοδιοίκηση, το οποίο θα ρυθμίζει την εκλογή των Δημοτικών και Περιφερειακών Αρχών. Η τομή αυτή, όπως και όσες έχουν προηγηθεί, θα ρυθμίσει αποκλειστικά τα επιμέρους ζητήματα της εκλογικής και διακυβερνητικής διαδικασίας μέσω μικρών προσαυξητικών αλλαγών. Θα συνεχίσει, όμως, να διαιωνίζει ένα παράδοξο που παρατηρείται στην ελληνική αυτοδιοίκηση. Την εμμονή στην διατήρηση ενός προεδρικού τύπου συστήματος διακυβέρνησης μέσα σε ένα εγχώριο κοινοβουλευτικό. Το παρόν άρθρο θα μελετήσει δύο ζητήματα που αναδεικνύει το νομοσχέδιο αυτό. Αρχικά, το ελληνικό παράδοξο της αυτοδιοίκησης και την κατεύθυνση των ρυθμιστικών αλλαγών που επιχειρούνται.
Το σύστημα διακυβέρνησης στην Ελλάδα από το 1844 μέχρι και σήμερα, δίχως καμιά προεδρική παρέκκλιση, είναι ο κοινοβουλευτισμός. Με Βασιλιά ή Πρόεδρο της Δημοκρατίας, με Γερουσία ή χωρίς, ο κοινοβουλευτισμός αποτελεί την πηγή της εκτελεστικής εξουσίας. Οι πολίτες με την ψήφο τους εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους στο κοινοβούλιο, οι οποίοι δίνουν την εμπιστοσύνη τους στην εκτελεστική εξουσία. Ποτέ στα χρονικά, οι Έλληνες πολίτες δεν έχουν εκλέξει απευθείας την εκτελεστική εξουσία, όπως συμβαίνει στα Προεδρικά συστήματα διακυβέρνησης (π.χ. ΗΠΑ, Βραζιλία, Κύπρος).
Το παράδοξο της ελληνικής αυτοδιοίκησης είναι το εξής. Ενώ στις περισσότερες χώρες τα συστήματα διακυβέρνησης σε επίπεδο Δήμων και Περιφερειών αντανακλούν εκείνα που εφαρμόζονται σε επίπεδο κράτους, στην Ελλάδα παρουσιάζεται μιας θεμελιώδης αντιστροφή. Ενώ το κράτος ακολουθεί τον κοινοβουλευτισμό, στην τοπική αυτοδιοίκηση ακολουθείται ένας τύπος προεδρικού συστήματος. Οι πολίτες εκλέγουν ένα νομοθετικό σώμα (δημοτικό/περιφερειακό συμβούλιο). Ωστόσο, αντί η εκτελεστική εξουσία να προκύπτει από το σώμα αυτό, προκύπτει με απευθείας εκλογή από τους πολίτες.
Το παράδοξο αυτό προκαλεί μια σειρά από παρενέργειες στην διοικητική λειτουργία και αντιφάσεις στην φύση των κεντρικών πολιτικών ρύθμισης του αυτοδιοικητικού πεδίου. Έκτος όμως των αντιφάσεων, η ίδια η φύση των προεδρικών συστημάτων, με την λαμπρή εξαίρεση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, ενέχει σημαντικούς κινδύνους για την ίδια την Δημοκρατία σύμφωνα με θεωρητικούς των πολιτικών συστημάτων (Poguntke, Linz, Neustadt).
Αρχικά, τα Προεδρικά συστήματα, λόγω της διπλής νομιμότητας (εκλογή δύο θεσμικών πυλώνων, Πρόεδρος και Κοινοβούλιο) και των οριοθετημένων θητειών (δύσκολη απομάκρυνση Προέδρου, προσωποποίηση της εξουσίας), προκαλούν σημαντικές αναταραχές στην λειτουργία του συστήματος διακυβέρνησης. Ιδιαίτερα, ωστόσο, η δημοψηφισματική φύση των εκλογών στα προεδρικά συστήματα και τα αποτελέσματα μηδενικού αθροίσματος μπορούν εύκολα να γίνουν το μπαρούτι της έκρηξης στη ρίζα μιας εύφλεκτης κοινωνίας.
Ας επιχειρήσουμε έναν παραλληλισμό με το ελληνικό λανθάνον προεδρικό σύστημα στην τοπική αυτοδιοίκηση, σύμφωνα με το νομοσχέδιο που φέρνει το Υπ. Εσωτερικών. Ο Δήμαρχος εκλέγεται απευθείας από τους δημότες και λαμβάνει τον θώκο για πέντε χρόνια και ας μην έχει την πλειοψηφία με το μέρος του. Χρειάζεται μόλις το 43%. Το μη απόλυτα πλειοψηφικό ποσοστό αυτό, θα δίνει μια πανίσχυρη εκτελεστική εξουσία για πέντε χρόνια ακόμη και αν το 57% δεν συμφωνεί. Μια εξουσία που δεν μπορεί να αλλάξει (πλην ελάχιστων περιπτώσεων). Επομένως, οι εκλογές είναι zero-sum (απρόσκοπτη εξουσία και 3/5 του συμβουλίου).
Επιπλέον, ο Δήμαρχος δεν χρειάζεται να λαμβάνει υπόψιν ή να δρα συναινετικά με τα επιμέρους συμφέροντα που αντιπροσωπεύουν οι δημοτικοί σύμβουλοι, καθώς δεν κινδυνεύει με δυσπιστία. Σε περίπτωση κρίσης ή απώλειας της στήριξης των πολιτών, πολύ νωρίτερα των εκλογών, δεν αποπέμπεται. Ακόμη, ο διπολισμός που δημιουργούν οι εκλογές δύο γύρων σε συνδυασμό με την παγιωμένη θητεία αφενός εγκλωβίζουν τους «χαμένους» των εκλογών και τη συνυφασμένη πόλωση σε ένα μεγάλο διάστημα αναμονής που οξύνει την ένταση και την ρεβανσιστική αντίληψη. Αφετέρου, προκαλούν μεγάλη ασυνέχεια μεταξύ των πολιτικών κατευθύνσεων στην διοίκηση.
Συνδυάζοντας τις παραπάνω παθογένειες των Προεδρικών συστημάτων με την παραμόρφωση του ελληνικού παραδόξου, τα προβλήματα εντείνονται. Η κυβέρνηση των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ εισήγαγε την απλή αναλογική που ενισχύει την αντιπροσώπευση, μέσα όμως σε ένα προεδρικού τύπου σύστημα. Από την μια ενίσχυσε τον ρόλο του νομοθετικού σώματος, αλλά την ίδια στιγμή διατήρησε την απευθείας εκλογή της εκτελεστικής εξουσίας. Με απλά λόγια προκάλεσε την σύγκρουση της διπλής νομιμότητας που περιγράψαμε παραπάνω.
Από την άλλη, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας επικεντρώνεται στο προφανές πρόβλημα που δημιούργησε η ρύθμιση της προηγούμενης κυβέρνησης, στην σύγκρουση εκτελεστικής-νομοθετικής, στην «ακυβερνησία» όπως το ερμηνεύει. Έτσι, ως λύση, εισάγει τους κανόνες του προεδρικού συστήματος. Τα προβλήματα που θα προκληθούν είναι εκείνα που αναφέρθηκαν στην αρχή.
Οι εκλογές μηδενικού αθροίσματος, το πολύ χαμηλό ποσοστό απευθείας εκλογής και η επέκταση της θητείας στα πέντε χρόνια, θα προκαλέσουν ισχυρό διπολισμό, θα οξύνουν τις συγκρούσεις δημιουργώντας ζήτημα ελλιπούς αντιπροσώπευσης σε πολλούς δήμους. Σε διπολικές συνθήκες, οι «χαμένοι» των εκλογών (σύμβουλοι και δημότες), αποκλεισμένοι από την εξουσία, με δύσκολη την συναίνεση και με Δημάρχους με χαμηλή αποδοχή από τον τρίτο ή τέταρτο χρόνο, έχοντας ως ελπίδα μόνο τις εκλογές που θα αργούν θα συνθέτουν ένα εκρηκτικό κοινωνικό πεδίο.
Τα δύο κόμματα που επιχείρησαν τις δύο προαναφερθείσες αλλαγές, έδρασαν με βάση το κομματικό όφελος και την ιδεολογική κατεύθυνση. Ο ΣΥΡΙΖΑ θέσπισε την απλή αναλογική αφενός με στόχο να περιορίσει τις ζημιές, λόγω της χαμηλής δυναμικής των οργανώσεων του στις τοπικές κοινωνίες και αφετέρου ακολουθώντας την ιδεολογική αντίληψη περί αναλογικής αντιπροσώπευσης. Από την άλλη, η ΝΔ ούσα κυρίαρχη σε επίπεδο τοπικών οργανώσεων φέρνει ένα εκλογικό σύστημα πλειοψηφικού τύπου first past the post, ακολουθώντας την αντίληψη των πλειοψηφικών συστημάτων και των συμπαγών διοικήσεων.
Συνολικά, ωστόσο, όσες αλλαγές και να θεσπιστούν, το οικοδόμημα του συστήματος της αυτοδιοίκησης αποτελεί το ίδιο μια παραμόρφωση. Στην Ελλάδα, οι πολιτικές για την αυτοδιοίκηση συνεχίζουν να μην αποκεντρώνουν τις αρμοδιότητες, να μην ενισχύουν την θέση Περιφερειών, Δήμων και Κοινοτήτων, ενώ με το συγκεκριμένο νομοσχέδιο γίνονται και βήματα προς τα πίσω ως προς την αυτοτελή αντιπροσώπευση της τοπικής κοινωνίας με την εναρμόνιση της πλειοψηφίας του Δημάρχου στα Συμβούλια Δημοτικών Κοινοτήτων.
Είναι σίγουρο πως μετά την εφαρμογή του νομοσχεδίου, δεν πρόκειται να τεθεί ζήτημα «ακυβερνησίας». Είναι, όμως, αυτό το ζητούμενο τελικά; Η παραδοξότητα του ελληνικού συστήματος αυτοδιοίκησης θα συνεχίσει να γεννά κρίσεις νομιμότητας, έλλειψη αντιπροσώπευσης, ασυνέχεια και κυρίως πόλωση μέσα στην κοινωνία. Όσο θα συνεχίζουμε να κάνουμε λόγο για «Εκλογές ανάδειξης Δημάρχου» αντί για «Εκλογές ανάδειξης δημοτικού συμβουλίου», όπως δεν λέμε πρωθυπουργικές, αλλά βουλευτικές εκλογές σε ένα κοινοβουλευτικό και όχι προεδρικό κράτος όπως η Ελλάδα, τα προβλήματα θα διαιωνίζονται.
