Της Κωνσταντίνας Καλλέργη,
Ως μια από τις σημαντικότερες αλλά και πιο πολυσυζητημένες γυναικείες μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η Μαρία Πολυδούρη (1 Απριλίου 1902–29 Απριλίου 1930) έχει απασχολήσει ακαδημαϊκούς, ερευνητές, φιλότεχνους και καλλιτέχνες για δεκαετίες -τόσο με την ποίηση και την τέχνη της εν γένει όσο και με την ταραχώδη ζωή αλλά και τη δυναμική προσωπικότητά της- και εξακολουθεί να αποτελεί θέμα μελέτης, ενδιαφέροντος, συζήτησης αλλά και πολιτιστικής παραγωγής ως και σήμερα.
Κι αυτό, γιατί, σε αντίθεση με την άποψη και τις εκτιμήσεις πολλών -λογοτεχνών, κριτικών, ανθρώπων των γραμμάτων- συγχρόνων της αλλά και μεταγενέστερων, η Μαρία Πολυδούρη, και πάνω απ’ όλα η ποίησή της, είναι σχετική, είναι επίκαιρη, είναι ουσιαστική κι έχει πολλά να πει στον αναγνώστη της, τότε και τώρα. Δεν ήταν -και δεν είναι- λίγοι όσοι κατά τα χρόνια έχουν σχολιάσει την ποίησή της ως «χλιαρή» κι αδιάφορη ή την έχουν ταυτίσει με τα ρομαντικά λόγια και τους ευσεβείς πόθους μιας ερωτευμένης νεαρής, τον θρήνο και τον σπαραγμό μιας τραγικής φιγούρας.
Αρκετές, όμως, και σημαντικές προσωπικότητες της λογοτεχνίας και των τεχνών είναι ανάμεσα σε εκείνους που αναγνώρισαν ουσιαστική, καλλιτεχνική αξία κι αυθεντικό ύφος στην ποιητική της. Λογοτέχνες και κριτικοί εντόπισαν κι εκτίμησαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποίησής της, την αμεσότητα και τη γνησιότητα του λόγου της, που η ίδια δεν δέχεται να υποτάξει σε νόρμες και σχήματα στιχουργικής και λυρισμού, γιατί αυτό που την ενδιαφέρει δεν είναι να «χωρέσει» σε λογοτεχνικές ελίτ, ούτε να «θρονιαστεί» σε κανένα πάνθεον της ποιητικής· αυτό που θέλει πάνω απ’ όλα η Πολυδούρη είναι να απελευθερώσει τον χείμαρρο του εσωτερικού της κόσμου και να τον αποτυπώσει στο χαρτί, στα τραγούδια της, όχι να τον ωραιοποιήσει, αλλά να τον μελοποιήσει, χωρίς αυστηρές λυρικότητες.
Ο Κώστας Στεργιόπουλος έχει μιλήσει με γλαφυρό τρόπο για αυτή τη γνησιότητα της Πολυδούρη, λέγοντας πως «έγραφε τα ποιήματά της όπως και το ατομικό της ημερολόγιο. Η μεταστοιχείωση γινόταν αυτόματα και πηγαία… γι’ αυτήν η έκφραση εσήμαινε κατευθείαν μεταγραφή των γεγονότων του συναισθηματικού της κόσμου στην ποιητική γλώσσα της εποχής…».
Ο Τέλλος Άγρας κάνει λόγο για τη φυσικότητα της έκφρασης και της στιχουργικής της, καθώς και για την αδιαφορία της να «υποτάξει τον χειμαρρώδη λυρισμό της σε συμμετρικά σχήματα», ενώ ο Γιάννης Χατζίνης, αναφερόμενος στην «επιτακτική ανάγκη έκφρασης» της ποιήτριας, λέει πως «ο συνηθισμένος τύπος λογοτέχνη είναι αυτός που ζει για να γράφει. Η Πολυδούρη όμως ζει για να ζήσει. Κι όταν χαράζει στο χαρτί τους στίχους της, δεν αποβλέπει στον αναγνώστη, αλλά στην ίδια τη δική της ανάγκη να δώσει στο ηφαίστειό της διέξοδο».
Κι είναι αλήθεια πως ο τρόπος ζωής της καθόρισε και την ποίηση της Πολυδούρη, η οποία, όπως στην καθημερινότητά της δεν δεχόταν να υποταχθεί σε κανόνες και σχήματα που δεν ταίριαζαν στην προσωπικότητα και τη δυναμική της κι απέρριπτε τα προσχήματα και τους τύπους, ως υποκριτικά, έτσι και στην ποίησή της ενεργούσε με το ίδιο ένστικτο και πάθος. Ίσως είναι ακριβώς το γεγονός πως η ζωή της τροφοδοτεί άμεσα την τέχνη της, που την «παγίδευσε» για χρόνια -στη συνείδηση κοινού και κριτικών- μέσα στην «ατυχή συγκυρία» της σχέσης της με τον Κώστα Καρυωτάκη.
Η τραγική φιγούρα της «θλιμμένης ποιήτριας», της νέας που ερωτευμένη και πληγμένη από την ασθένεια αργοπέθαινε ιδιαιτέρως υπερήφανη για να δεχτεί τη λύπηση και την ελεημοσύνη του οποιουδήποτε, γοήτευε για χρόνια όσους ασχολήθηκαν με τη ζωή της κι επισκίαζε την καθαρά καλλιτεχνική της υπόσταση και τη θέση της στα γράμματα. Κι όμως, η Μαρία Πολυδούρη, τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη της, είναι πολλά παραπάνω από τη μεγάλη αγάπη του Καρυωτάκη με το άδοξο τέλος.
Αυτή την αποστασιοποίηση από το προσωπείο της Σαιξπηρικής ηρωίδας -που έφερε για χρόνια η ποιήτρια κι έκανε τη φήμη της τραγικότητάς της να προηγείται του έργου της- επιχείρησε και θα λέγαμε ότι κατάφερε η Χριστίνα Ντουνιά, επιμελήτρια της τελευταίας έκδοσης του συνόλου των ποιημάτων της Πολυδούρη από τις εκδόσεις της Εστίας. Η εστίαση στη γραφή και την ποίηση, με αναφορές σε εμπειρίες και γεγονότα της προσωπικής ζωής, μόνο όπου αυτά μπορούν να λειτουργήσουν επικουρικά στο αντικείμενο της τέχνης, συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό της ποιήτριας και κατορθώνει να την επανασυστήσει στο πιο σύγχρονο κοινό.
Πέρα από την πλήρη αυτή έκδοση των ποιημάτων της, πλήθος άλλων έργων έχουν αφοσιωθεί τα τελευταία χρόνια στη ζωή και το έργο της Μαρίας Πολυδούρη.
Ξεκινώντας από το θέατρο, δύο είναι οι παραστάσεις που προέβαλαν το πρόσωπο και την προσωπικότητά της πέρα από τα «καλούπια» και τα στεγανά της υστεροφημίας της. Πρώτο, το 2015, το έργο «Οδός Πολυδούρη», της Ρούλας Γεωργακοπούλου, ένας μονόλογος στον οποίο παρακολουθούμε την ποιήτρια στις τελευταίες της ώρες να αναλογίζεται τη ζωή της, να θυμώνει με όσους -αναφερόμενοι στο πρόσωπό της- στέκονται μονάχα στον έρωτά της με τον Καρυωτάκη κι απαριθμεί γεγονότα και καταστάσεις που «σημάδεψαν» το ποιητικό της έργο. Μια ηρωίδα που θα μπορούσε να είναι μια οποιαδήποτε γυναίκα, μια γυναίκα με ανησυχίες, με ιδεολογία, με ταλέντο.
Εν συνεχεία, το 2018, ξεκινώντας από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, η παράσταση «Μαρία Πολυδούρη» της Βιβής Κοψιδά Βρεττού σημείωσε επιτυχία για δύο χρόνια, φωτίζοντας πτυχές της προσωπικότητας της ποιήτριας και προβάλλοντας τον δυναμισμό που τη χαρακτήριζε μέσα από συγκεκριμένα περιστατικά της ζωής της.
Στη μικρή οθόνη, η σειρά «Καρυωτάκης» του 2009 από την ΕΡΤ, παρόλο που αποτελεί βιογραφική αναπαράσταση της ζωής του ποιητή, παρουσιάζει την πορεία του παράλληλα με αυτήν της Μαρίας Πολυδούρη, την οποία ερμηνεύει η Μαρία Κίτσου στην πρώτη τηλεοπτική της εμφάνιση. Αρκετές, μάλιστα, είναι οι στιγμές όπου η αφήγηση εστιάζει σε γεγονότα και καταστάσεις από τη ζωή της ποιήτριας, που λειτουργούν επικουρικά στη σκιαγράφηση του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς της, ενώ οι δυο καλλιτέχνες παρουσιάζονται ισάξια και ισότιμα, τόσο ανεξάρτητα όσο και σε αντιδιαστολή, καθοδηγώντας τον θεατή να τους προσέξει και να τους ερμηνεύσει ως δυο ξεχωριστές ολότητες και να ξεφύγει από τη στερεοτυπική οπτική που συγχέει την πορεία του ενός με αυτή του άλλου.
Ο Τάσος Ψαρράς, σκηνοθέτης και δημιουργός της σειράς, πραγματοποίησε μακρά έρευνα πάνω στη ζωή του Κώστα Καρυωτάκη, αλλά και άλλων μεγάλων προσωπικοτήτων της ελληνικής λογοτεχνίας, έχοντας δημιουργήσει το 2006 και πάλι για λογαριασμό της ΕΡΤ τη σειρά ντοκιμαντέρ «Εποχές και συγγραφείς». Μέρος αυτής της σειράς αποτελεί κι ένα επεισόδιο-ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στη ζωή και το έργο της Μαρίας Πολυδούρη, το οποίο αναφέρεται και σε περιστατικά που αργότερα βλέπουμε δραματοποιημένα στη σειρά του 2009, όπως για παράδειγμα, η δυναμική κίνησή της να «σπάσει» το άβατο των γυναικών σε ένα άλλοτε αμιγώς ανδρικό στέκι της Αθήνας, το καφενείο του Γαμβέτα.
Στο ίδιο genre, η Μαρία Πολυδούρη απασχόλησε και τον Κώστα Νταντινάκη, ο οποίος δημιούργησε μια ταινία-ντοκιμαντέρ, εστιασμένη στην περίοδο που η ποιήτρια έζησε στο Παρίσι (1926 – 1928), με τίτλο: «Η Μαρία Πολυδούρη στο Παρίσι του Μεσοπολέμου», η οποία και προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης του 2019.
Φωτίζοντας μια περίοδο της ζωής της που δεν είχε πρωτύτερα ερευνηθεί τόσο εκτενώς, «η ταινία έχει τη μορφή χρονικού μιας επώδυνης αναζήτησης της Μαρίας Πολυδούρη στο Παρίσι του μεσοπολέμου από τον σκηνοθέτη, με οδηγό τα πέντε ποιήματα που έγραψε εκείνη στη διάρκεια της παραμονής της στη γαλλική πρωτεύουσα, τις σωζόμενες επιστολές της σε φίλους αλλά και τη συνέντευξη που παραχώρησε η ανηψιά της ποιήτριας, Ελεωνόρα Πολυδούρη, κόρη του μικρότερου αδερφού της, Ευάγγελου Πολυδούρη» (Χανιώτικα Νέα, 2019).
Από κάθε μέσο κι από κάθε είδος που προσεγγίζει τη Μαρία Πολυδούρη, το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ένα: πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες μορφές της ελληνικής Νεορομαντικής ποίησης, που ξεχώρισε για την προσωπικότητα και την τέχνη της, η οποία εξακολουθεί να αγγίζει, να αφορά και να μιλά σε πολλούς με φωνή που είναι γνήσια και δική της, χωρίς να χρειάζεται να υποβαστάζεται από ειδύλλια για να μεγαλώσει τη φήμη και την επιρροή της στα ελληνικά γράμματα και το ελληνικό κοινό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σειρά «Καρυωτάκης» ΕΡΤ: Καρυωτάκης (2009).
- Εποχές και Συγγραφείς: Ντοκιμαντέρ ΕΡΤ: Αρχείο ΕΡΤ.
- «Οδός Πολυδούρη». LIFO, διαθέσιμο εδώ.
- Θρηνητική, γενναία, τρυφερή Πολυδούρη. Η Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ.
- «Η Μαρία Πολυδούρη στο Παρίσι του Μεσοπολέμου». Χανιώτικα Νέα, διαθέσιμο εδώ.
