Του Αθανάσιου Μαντζώλα,
Αναμφίβολα, η εικόνα που σχηματίζει για την πραγματικότητα μια κοινωνία, αντανακλάται στον τρόπο με τον οποίο αρθρώνεται και λειτουργεί. Η Ιστορία του ανθρώπου τέμνεται στα δύο από την διαφορά του κοινωνιοκεντρικού από το ατομοκεντρικό παράδειγμα. Δεν πρόκειται απλώς για θεωρητική διαφορά. Πρόκειται για ασύμβατους και ασύμπτωτους τρόπους σκέψης και πράξης. Ο Χρήστος Γιανναράς εντοπίζει την ειδοποιό διαφορά των δύο πολιτισμικών παραδειγμάτων στον τρόπο πρόσληψης της γνώσης και προσέγγισης της αλήθειας. Διαφοροποιείται η αλήθεια ως μετεχόμενη γνώση (ελληνική εκδοχή) από την ατομική κατανόηση (δυτική εκδοχή).
Στην γνωσιολογία της ελληνικής παράδοσης, «αλήθεια» (σύνθετη, από το στερητικό α και τη λήθη, που σήμαινε, αρχικά, όχι τη λησμονιά, αλλά την αφάνεια) σημαίνει την «μη-λήθη», άρα την εμφάνεια, την φανέρωση, τον φωτισμό. Οι όροι αυτοί είναι ταυτόσημοι με την εμπειρική πρόσβαση στη γνώση. Στην μεταρωμαϊκή Δύση, η αλήθεια σήμαινε την ορθότητα, το αντίθετο από το ψεύδος, το εσφαλμένο. Στη νεωτερικότητα ,η λέξη αλήθεια συντηρεί το νοηματικό περιεχόμενο της λατινικής “veritas”. Αλήθεια είναι η σύμπτωση του πράγματος με την έννοια του (“veritas est adaequatio rei et intellectus”). Η διατύπωση αυτή ορίζει την αλήθεια ως ατομική κατάκτηση, καθώς την ταυτίζει με την ορθή κατανόηση (“rectitude sola mente perceptibilis”). Η εμπειρία μετοχής στη θέαση του αληθινού κρίνεται αξιόπιστη, όταν οι μαρτυρίες της εμπειρίας συμπίπτουν («καθ’ ότι αν κοινωνήσωμεν, αληθεύομεν, α δε αν ιδιάσωμεν, ψευδόμεθα»). Αντίθετα, η επαλήθευση της ορθότητας προϋποθέτει μια εξω-εμπειρική αυθεντία, αναγκαστή έναντι όλων ή μια εκούσια συνθήκη-σύμβαση, επίσης αναγκαστή έναντι όλων των συμβαλλομένων.
Πρόκειται, δηλαδή, για δύο ασύμπτωτες και ασύμβατες εκδοχές της αλήθειας. Οι ριζικά αντιθετικές και εξ ορισμού ασυμβίβαστες δύο αυτές εκδοχές, πηγάζουν από μια ευρύτερη «στάση ζωής»: κοινωνιοκεντρική ή ατομοκεντρική. Και ο όρος «στάση ζωής» δηλώνει μια διαμορφωμένη, έμπρακτη (συλλογικά κατεστημένη) επιλογή προτεραιοτήτων: προέχει ή η εμπιστοσύνη των σχέσεων της κοινωνίας ή η σιγουριά εξασφάλισης του εγώ.
Στο κυρίαρχο, σήμερα, ατομοκεντρικό παράδειγμα, η συμμετοχή στα κοινά συνιστά «ατομικό δικαίωμα» -νομικά κατοχυρωμένη αξίωση ατομικής κατασφάλισης ή εξουσιαστικής επιβολής. Στο πλαίσιο του κοινωνιοκεντρικού παραδείγματος, η συμμετοχή στα κοινά συνιστά πρόκληση για κατόρθωμα. Η λέξη δημοκρατία δεν παραπέμπει σε ένα θεσμικό μόρφωμα με αντικειμενοποιημένες σταθερές, αλλά στο «κοινό άθλημα» πραγμάτωσης της κοινωνίας του αληθούς. Άθλημα για όλα τα μέλη της κοινωνίας και όχι επάγγελμα για λίγους. Παραπέμπει σε ένα οντολογικό -και όχι δεοντολογικό- σημαινόμενο.
Ανάλογα διαφοροποιείται η εκκλησία από το (εγγενές στον άνθρωπο) φαινόμενο της θρησκείας. Η θρησκεία έχει στεγανά ατομοκεντρικό χαρακτήρα. Προϋποθέτει ατομικές πεποιθήσεις, ατομική πειθάρχηση σε ηθικές προστακτικές -διατακτικές της ατομικής συμπεριφοράς- με στόχο την ατομική σωτηρία. Η εκκλησία παραπέμπει στους αντίποδες του θρησκευτικού ατομοκεντρισμού. Η εκκλησία αφορά στην κοινωνία της ύπαρξης. Η θρησκεία αφορά σε ατομικές μεταφυσικές πεποιθήσεις, σε ατομικό τρόπο συμπεριφοράς, διαγωγής, ήθους. Στο πλαίσιο της θρησκειοποίησης τα πάντα μεταφέρονται από το πεδίο της ύπαρξης στο πεδίο της συμπεριφοράς.
Αξιοσημείωτη είναι ακόμη η συστοιχία που κάνει ο Χρ. Γιανναράς μεταξύ της εκκλησίας του δήμου και της εκκλησίας των πιστών. Τόσο η ελληνική πόλις όσο και η χριστιανική κοινότητα λειτούργησαν και λειτουργούν μέσα στην ιστορία όχι ως ιδεατός τόπος, με την λογική της συνταγής ή της βέλτιστης σκοποθεσίας, αλλά κυρίως ως φανέρωση του κυρίως ζητούμενου στο πεδίο της δυναμικής των ανθρωπίνων σχέσεων. Φωτίζουν και διαβαθμίζουν αξιολογικά κάθε άλλο πολιτικό γεγονός.
Στο παγκοσμιοποιημένο, σήμερα, παράδειγμα, η απόσταση από την αρχαιοελληνική δημοκρατία και την πρωτοχριστιανική εκκλησία, που υποτίθεται ότι θαυμάζουμε, είναι απροσμέτρητη. Δεν πρόκειται για υστέρημα στην πληροφόρηση, αλλά για αδυναμία πρόσβασης στη γνώση ως εμπειρία σχέσης, στην ελευθερία ως εμπειρία αυθυπέρβασης, στην ύπαρξη ως κοινωνούμενο γεγονός. Ξενίζει, ίσως, η παγίδευση της Δύσης στην αλλοτρίωση της δημοκρατίας σε «αντιπροσωπευτικό» σύστημα, ο εγκλωβισμός της πολιτικής λειτουργίας στους νάρθηκες της ιδεολογίας και στις σκοπιμότητες της ωφελιμοθηρίας -όπως και στον φορμαλισμό της ατομοκεντρικής θρησκευτικότητας. Ταυτόχρονα, όμως, λειτουργούν αποκαλυπτικά, φωτίζοντας (εξ αντιθέτου) τις ουσιωδέστερες πτυχές του ανθρώπινου προβληματισμού.
