Της Μαντώς Μανώλη,
«Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Έτσι ονομάζεται το ιστολόγιο του συγγραφέα Ν. Σαραντάκου. Φτιάχνονται, ξεχνιούνται, αλλάζουν, ταξιδεύουν και πάλι από την αρχή. Καμία δεν ήρθε ουρανοκατέβατη, όλες συστάθηκαν μάλλον αυθόρμητα κάποτε στο παρελθόν, ώσπου γενιά με γενιά έφτασαν σε μας.
Η αλήθεια είναι πως δεν μπορούμε να ξέρουμε με ακρίβεια πόση προσοχή δόθηκε στην πλάση κάθε λέξης, λέω μάλλον αυθόρμητα, γιατί οι πεποιθήσεις του δημιουργού κατεύθυναν αβίαστα τη διαδικασία. Όμως την κατεύθυναν· και σε αυτό το γεγονός κατ’ εμέ βρίσκεται το ενδιαφέρον.
Χρόνια αργότερα -ποιος να ξέρει πόσα;-, μετά την καθιέρωση του τρόπου που μιλάμε, άρα και σκεφτόμαστε, οι καιροί απαιτούν αλλαγές. Γιατί μας φαίνεται τόσο δύσκολο και μας ξενίζει να πάρουμε λίγο χρόνο παραπάνω και να προσφωνήσουμε: «Φοιτητές και φοιτήτριες»; Γιατί ακούγεται ανεπίσημο να πούμε «γιατρίνα» ή «δικηγορίνα»; Γιατί στα ελληνικά -στην τόσο πλούσια γλώσσα μας- δεν ξέρουμε ακόμα πώς να αποκαλέσουμε γυναίκα οδηγό ταξί; Γιατί οι γλώσσες δεν ήταν ποτέ «αδειανά πουκάμισα» και, αν ακούσεις προσεκτικά, θα ακούσεις όχι μόνο μια λέξη, αλλά τις αντιλήψεις μιας ολόκληρης κοινωνίας. Δεν υπήρξε μέριμνα για τη δημιουργία λέξης που να αναφέρει γυναίκα γιατρό, γιατί ήταν αδιανόητο ότι θα χρειαστεί ποτέ αυτή η λέξη. Το ίδιο ισχύει και για τα άλλα επαγγέλματα κύρους, όχι όμως για το επάγγελμα της καθαρίστριας ή της μαίας.
Οι εκδηλώσεις του σεξισμού στη γλώσσα είναι αμέτρητες: από τα επώνυμα των γυναικών σε κτητική πτώση (υποδηλώνοντας ιδιοκτησία του πατέρα), μέχρι συνήθεις φράσεις που λέμε χωρίς δεύτερη σκέψη («Φέρσου σαν άντρας», «γυναικείες υποθέσεις»). Μάλιστα, φράσεις σαν και αυτές που αναφέρονται στον ανδρισμό (π.χ. «τίμα τα παντελόνια σου») αναδεικνύουν μια ακόμη προβληματική έκφανση του σεξισμού: την τοξική αρρενωπότητα. Σε τελική ανάλυση, φαίνεται να προσκολλούν ιδιότητες στα φύλα εκ γενετής. Με άλλα λόγια, δεν είναι μόνο η παρουσία ή η απουσία του χρωμοσώματος Υ που κάνει τον άνδρα ή τη γυναίκα, αλλά και πλήθος χαρακτηριστικών, όπως η ευαισθησία ή η εντιμότητα. Τώρα, σε ποιο στάδιο της κύησης αυτά αποκτώνται παραμένει μυστήριο…
Φυσικά, δεν είναι μόνο τα ελληνικά που πάσχουν από αυτό το φαινόμενο. Αντίστοιχα προβληματικές φράσεις απαντώνται και στα αγγλικά (“Be a man”, “You hit like a girl”) και στα γερμανικά (“Sei ein Kerl”, “Sei kein Weibchen”) και είμαι σίγουρη πως θα εντοπίζαμε και σε άλλες γλώσσες παραδείγματα. Αλλά και με βασική γνώση των αγγλικών μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η λέξη “man” σημαίνει άνδρας και άνθρωπος. Αντίθετα, η λέξη “woman” σημαίνει μόνο γυναίκα, αλλά, μιας και το αναφέραμε, είναι ενδιαφέρον να δούμε την ετυμολογία της. Σύμφωνα με το Online Etymology Dictionary, πρόκειται για τροποποίηση της παλιότερης λέξης “wifman”, που σήμαινε γυναίκα, υπηρέτρια. Η λέξη “wifman” με τη σειρά της προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων “wife” και “man”, (η) σύζυγος και άντρας. Νομίζω ότι, όταν η μοναδική λέξη υπεύθυνη να ορίζει τη θηλυκότητα, συμπληρώνεται από την έννοια του άνδρα για να είναι πλήρης η ειρωνεία είναι προφανής.
Στα ελληνικά μπορεί να αποφύγαμε αυτήν την παγίδα, αλλά μην ξεχνάμε την ετυμολογία του «ανθρώπου». Η πιθανότερη ετυμολογία του όρου αυτού είναι <ἀνήρ + ὤψ, δηλαδή αυτός που έχει ανδρική όψη. Ενώ αρχικά πρέπει να συμφωνεί με την ερμηνεία του και να καλύπτει και τα δύο φύλα, περιορίζεται στο αρσενικό.
Ένα ποιητικότατο «παραθυράκι», όμως, προέκυψε από τη Ζωή Καρέλλη στο ποίημά της «Η Άνθρωπος». Και αυτό με έκανε να συμπεράνω, πρώτα, πως, όσο τεχνική και επουσιώδης φαίνεται η επιμονή να μεταβάλλουμε σιγά σιγά τα γλωσσικά κατάλοιπα παλιότερων φρονημάτων, παραμένει μια σημαντική επιμονή. Όμως, ο τρόπος που μιλάμε και ο τρόπος που σκεφτόμαστε είναι αλληλένδετοι. Ο ένας δεν θα αλλάξει δίχως τον άλλον. Και, έπειτα, με έκανε να αναλογιστώ, εγώ η άνθρωπος, το μεγαλείο της ποίησης και όλων των τεχνών, που κινούν τις αλλαγές της κοινωνίας μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Ο σεξισμός στην ελληνική γλώσσα και προτάσεις αποφυγής του: Μια συγκριτική μελέτη με τον τρόπο πραγμάτωσης και αντιμετώπισης του φαινομένου στην αγγλική γλώσσα», διπλωματική εργασία της Σ. Ασημακοπούλου
- Ετυμολογία της λέξης άνθρωπος, etymologia.gr, διαθέσιμο εδώ
