Της Μαρίας Μαλανδράκη,
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως την τελευταία δεκαετία η Ελλάδα βιώνει μια πολυεπίπεδη κρίση, η οποία διαπερνά τόσο τον οικονομικό όσο και τον κοινωνικό και τον αξιακό της τομέα. Σε αυτό το πλαίσιο, διάφορες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες μέχρι πρότινος ήταν καταδικασμένες στην αφάνεια, χάρη στις έντονες αλλαγές που προέκυψαν σε όλα τα επίπεδα, ήρθαν δυναμικά στο προσκήνιο διεκδικώντας τη διασφάλιση της αναγνώρισής τους και των δικαιωμάτων τους. Τέτοιες ομάδες ήταν άτομα που ζούσαν στο όριο της φτώχειας λόγω ανεργίας, μετανάστες, πρόσφυγες, ακόμη και άτομα της LGBTQ+ κοινότητας, θύματα κακοποίησης κ.α. Παρόλα αυτά, μία κοινωνική ομάδα που εμφανίζεται σαν να είναι ανέκαθεν αόρατη, είναι εκείνη των κρατουμένων στα διάφορα σωφρονιστικά ιδρύματα. Γιατί, όμως, συμβαίνει αυτό; Τι επιπτώσεις έχει και τι δείχνει τελικά για την ελληνική κοινωνία;
Πριν απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα, αξίζει να αναφερθεί ο λόγος που μας κάνει να θεωρούμε ότι οι κρατούμενοι στις ελληνικές φυλακές αποτελούν μια περιθωριοποιημένη κοινωνική ομάδα (με ό,τι συνεπάγεται το να βρίσκεται κανείς στο περιθώριο). Σύμφωνα με έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (ΕΠΒ) που διεξήχθη το 2019: «Η ανασυγκρότηση του σωφρονιστικού συστήματος πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα της ελληνικής κυβέρνησης από κοινού με το Ελληνικό Κοινοβούλιο και το δικαστικό σώμα ως σύνολο». Το συγκεκριμένο συμπέρασμα προέκυψε από ένα σύνολο προβλημάτων που παρατηρήθηκαν, όπως ο υπερπληθυσμός των φυλακών, η έλλειψη σωφρονιστικών υπαλλήλων, αλλά και οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Σχετικά με τις τελευταίες, αξίζει να δοθεί έμφαση σε ορισμένα αποσπάσματα της έρευνας που αναφέρουν τα εξής:
- «Όσον αφορά τα οχήματα που χρησιμοποιούνται για τη μεταγωγή κρατουμένων σε όλη τη χώρα, τα περισσότερα ήταν παρωχημένα και σχεδόν ακατάλληλα για τη συγκεκριμένη χρήση, παρουσίαζαν δε αυξημένο κίνδυνο ασφάλειας. Η ΕΠΒ διαπίστωσε ότι έως και τέσσερα άτομα ήταν στριμωγμένα σε έναν από τους βρώμικους χώρους ασφαλείας 1,2 τ.μ. στα λεωφορεία μεταγωγής, τα γόνατά τους άγγιζαν το ένα το άλλο για χρονικό διάστημα έως και έντεκα ωρών, χωρίς να τους παρέχεται πάντα φαγητό ή νερό, ενώ οι στάσεις για τουαλέτα δεν ήταν αρκετές· ορισμένοι κρατούμενοι ισχυρίστηκαν ότι αναγκάστηκαν να ουρήσουν σε μπουκάλι παρουσία των συγκρατουμένων τους.»
- «Στις περισσότερες πτέρυγες των Ανδρικών Φυλακών Κορυδαλλού παρατηρείται σοβαρό πρόβλημα υπερπληθυσμού και κακές υλικοτεχνικές συνθήκες· για παράδειγμα, φιλοξενούνταν έως και επτά άτομα σε κελί 9,5 τ.μ. στο οποίο υπήρχαν βρώμικα στρώματα και κουβέρτες, ήταν γεμάτο κοριούς και είχε μούχλα στους τοίχους και την οροφή.»
- «Στις Φυλακές Νιγρίτας, η ΕΠΒ έλαβε γνώση αρκετών αξιόπιστων καταγγελιών για σωματική κακομεταχείριση αλλοδαπών κρατουμένων από σωφρονιστικούς υπαλλήλους, με τη στήριξη εξωτερικών φρουρών οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την περιμετρική φρούρηση. Πρέπει να καταστεί σαφές στο προσωπικό ότι αυτή η συμπεριφορά είναι απαράδεκτη.»
Τα παραπάνω αποσπάσματα αποτελούν μόλις μερικά από τα προβλήματα των ελληνικών φυλακών τα οποία, παρά το γεγονός ότι είναι γνωστά τόσο στην επιτροπή ΕΠΒ της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και στην ελληνική κυβέρνηση, παραμένουν μέχρι και σήμερα ανεπίλυτα, αφήνοντας χιλιάδες κρατούμενους στο έλεος των προαναφερθέντων συνθηκών διαβίωσης.
Ένας από τους κύριους λόγους που οι κρατούμενοι, ακόμη και σήμερα, εμφανίζονται περιθωριοποιημένοι, είναι η θέση τους αυτή καθαυτή, η οποία δεν τους δίνει μεγάλα περιθώρια να εισακουστούν τα αιτήματά τους. Η περιορισμένη οικονομική δυνατότητα των κρατουμένων, η γραφειοκρατία, καθώς και τα «φίλτρα» των σωφρονιστικών υπαλλήλων (με τη λέξη φίλτρα, εννοείται μια σειρά τακτικών προκειμένου πολλά προβλήματα να μπουν «κάτω από το χαλί». Τέτοιες τακτικές υπάρχουν για παράδειγμα, όταν οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις έρχονται σε επαφή με συγκεκριμένους κρατούμενους ή όταν τους παίρνουν συνεντεύξεις και οι φύλακες βρίσκονται σε αρκετά κοντινή απόσταση, γεγονός που περιορίζει την ελευθερία έκφρασής τους κ.α.), δημιουργώντας μια σειρά από «γυάλινα ταβάνια» που εμποδίζουν τη διεκδίκηση βασικών δικαιωμάτων τους. Την ίδια στιγμή, η ελληνική κυβέρνηση ακολουθεί την πάγια τακτική «εδώ έχουμε τόσα προβλήματα, με αυτούς θα ασχοληθούμε τώρα;», την οποία σε έναν μεγάλο βαθμό υποστηρίζει η κοινή γνώμη, που αντιμετωπίζει τον μέσο εγκληματία ως ένα άτομο που του αξίζει περισσότερο μια βάναυση τιμωρία παρά σωφρονισμός, λησμονώντας, βέβαια, πως αυτή η στάση δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει.
Τέτοια προβλήματα αφορούν αφενός τους τροφίμους αφετέρου την ελληνική κοινωνία. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η εξοικείωση και η εσωτερίκευση αξιών και κανόνων που μαθαίνουν οι τρόφιμοι από την παρα-κουλτούρα της φυλακής, η λεγόμενη ιδρυματοποίηση, αλλά και η αδυναμία των κρατικών φορέων να τους σωφρονίσει και να τους παρέχει τη δυνατότητα επανένταξης, έχει ως αποτέλεσμα 4 στους 5 πρώην κρατούμενους να οδηγούνται ξανά στη φυλακή. Κατά αυτόν τον τρόπο, οι φυλακές αδυνατούν να αποσυμφορηθούν, ενώ ταυτόχρονα φαίνεται πως η κατεύθυνση του σωφρονιστικού συστήματος είναι τέτοια, που τελικά δεν ανταποκρίνεται στον βασικότερο ρόλο του. Έτσι, στο πλαίσιο αυτού του συστήματος, οι κυριότερες αρχές και αξίες του δημοκρατικού πολιτεύματος πλήττονται, αφού εντός της φυλακής καταπατώνται τα ανθρώπινα δικαιώματα των τροφίμων και ταυτόχρονα έξω από αυτή δεν υπάρχει ισότητα ευκαιριών.
Ο Ντοστογιέφσκι είχε γράψει πως ο βαθμός πολιτισμού μιας κοινωνίας μπορεί να κριθεί μπαίνοντας κανείς στις φυλακές της. Με άλλα λόγια, το τι πιστεύει κανείς για τον άνθρωπο, για τα δικαιώματά του και για τον τρόπο εφαρμογής και λειτουργίας της κοινωνίας, καθρεφτίζεται εξαιρετικά στον τρόπο αντιμετώπισης όσων δεν ενήργησαν σύμφωνα με τον νόμο. Εάν λοιπόν, με την ανοχή του ελληνικού κράτους, οι τρόφιμοι κακοποιούνται σωματικά από τους ανθρώπους που θα έπρεπε να τους βοηθούν να σωφρονιστούν, στοιβάζονται σε θαλάμους με κοριούς και μούχλα, στερούνται κέντρων που βοηθούν στην επανένταξή τους, ενώ παράλληλα η κοινή γνώμη θεωρεί ότι αυτό τους αξίζει, γίνεται διακριτός ο επιφανειακός και τελικά ψευδής χαρακτήρας τόσο της δημοκρατίας μας όσο και των δημοκρατικών φρονημάτων μας. Η δημοκρατία δεν αποτελεί προνόμιο των νομιμοφρονούντων, αλλά φροντίζει για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων όλων ανεξαιρέτως, αφού πυλώνες της είναι η αξία της ανθρώπινης ζωής και η διασφάλιση της αξιοπρέπειας. Ταυτόχρονα, ως θεσμός, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ισονομία και την εξασφάλιση ενός κράτους πρόνοιας, προσβάσιμου σε όλους όσους βρίσκονται κάτω από την «ομπρέλα» της. Κατά αυτόν τον τρόπο, η δημοκρατία δεν πρέπει μονάχα να αποτελεί μια δικαιολογία για τη θεσμοποίηση διαταγμάτων που διασφαλίζουν την εύνομη λειτουργία της, αλλά ο ίδιος ο τρόπος λειτουργίας της θα έπρεπε να αντανακλά την αξία και τη διαφάνειά της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Council of Europe anti-torture Committee publishes report in Greece, coe.int, διαθέσιμο εδώ
- Φρικιαστικές μαρτυρίες γυναικών από την Πέτρου Ράλλη, efsyn.gr, διαθέσιμο εδώ
- Κορωνοϊός – Διεθνής Αμνηστία: Επείγουσα ανάγκη για μέτρα προστασίας στις φυλακές, cnn.gr, διαθέσιμο εδώ
- Προβλήματα υποτροπής νεαρών κρατουμένων, hellenicpolice.gr, διαθέσιμο εδώ
- Προβλήματα υποτροπής νεαρών κρατουμένων. Πορίσματα επαναληπτικής (follow-up) έρευνας του Εργαστηρίου Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών (Πανεπιστήμιο Αθηνών), epimelitesanilikon.gr, διαθέσιμο εδώ
- ΕΠΙΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ, coe.int, διαθέσιμο εδώ
- COVID-19 pandemic: urgent steps are needed to protect the rights of prisoners in Europe, coe.int, διαθέσιμο εδώ
