Της Θεοδώρας Κρέπη,
Το 1824 το ελληνικό στρατόπεδο βρέθηκε να ταλανίζεται από έναν εμφύλιο σπαραγμό που απειλούσε να διαλύσει την Επανάσταση. Σε αυτήν ακριβώς την κρίσιμη χρονική στιγμή, ο σουλτάνος ζητά τη βοήθεια ενός από τους ισχυρότερους υποτελείς του, του Μωχάμετ Άλη της Αιγύπτου. Ποιος ήταν αυτός ο κυβερνήτης, η εμπλοκή του οποίου παραλίγο να δώσει άσχημο τέλος στον αγώνα για την ανεξαρτησία;
Ο Μωχάμετ Άλη (ή Μεχμέτ Αλή) γεννήθηκε το 1769 στην Καβάλα. Καταγόταν από φτωχή οικογένεια, και ακολούθησε στρατιωτική σταδιοδρομία. Το 1801 απεστάλη στην Αίγυπτο ως υπαρχηγός ενός σώματος 300 Αλβανών στρατιωτών, με στόχο την απομάκρυνση των γαλλικών δυνάμεων από την περιοχή.
Στο διάστημα που ακολούθησε μετά την αποτίναξη της γαλλικής κυριαρχίας, στην Αίγυπτο επικράτησε αναστάτωση. Αυτή την πολύ βολική συγκυρία εκμεταλλεύτηκε ο Μωχάμετ Άλη για να καταλάβει την εξουσία. Το 1805 αναγνωρίστηκε από το σουλτάνο ως βαλής (κυβερνήτης) της Αιγύπτου. Σχεδόν αμέσως ξεκίνησε ένα πρόγραμμα ριζικών μεταρρυθμίσεων, που μπορεί να μην ήταν απολύτως επιτυχημένες, ωστόσο δικαιολογούν τον ισχυρισμό ότι ο Μωχάμετ Άλη έθεσε τα θεμέλια του σύγχρονου αιγυπτιακού κράτους. Αφού εξολόθρευσε τους Μαμελούκους, την πρώην κυβερνώσα δυναστεία της Αιγύπτου, προχώρησε σε κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις: την εφαρμογή μονοπωλίων, τον αυστηρότερο έλεγχο της οικονομίας, την αλλαγή του συστήματος φορολόγησης, και την παραχώρηση υψηλών ιεραρχικά θέσεων σε πρόσωπα του οικογενειακού και φιλικού κύκλου του. Παράλληλα, φρόντισε να ενισχύσει την αγροτική παραγωγή, εισάγοντας την καλλιέργεια του βαμβακιού, ανοίγοντας κανάλια ύδρευσης και άρδευσης, και με άλλα μέτρα, ενώ προσπάθησε να δώσει ώθηση στην αιγυπτιακή βιοτεχνία. Πέτυχε τελικά να καταστήσει την Αίγυπτο μια ημιαυτόνομη περιοχή μέσα στα όρια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Τυπικά η Αίγυπτος συνέχιζε να υπάγεται στο σουλτάνο, το όνομα του οποίου χρησιμοποιούνταν στις προσευχές και αναγραφόταν στα νομίσματα, και φυσικά στον οποίο η Αίγυπτος εξακολουθούσε να πληρώνει φόρο. Ωστόσο, ο Μωχάμετ Άλη πέτυχε να έχει μια μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων συγκριτικά με άλλους Οθωμανούς κυβερνήτες. Βέβαια αξίζει να σημειωθεί πώς όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν είχαν ως μοναδικό στόχο την αναδιοργάνωση της Αιγύπτου. Βασική επιδίωξη του νέου κυβερνήτη ήταν να εδραιώσει την κυριαρχία του στην περιοχή, να αυξήσει τις προσόδους του και, μέσω αυτών, να ενισχύσει την αρκετά επισφαλή θέση του.
Σε όλο το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, ο Μωχάμετ Άλη προσπάθησε να ενδυναμωθεί βοηθώντας το σουλτάνο να καταπνίξει μία εξέγερση στην Αραβία και ξεκινώντας μια εκστρατεία προς το Σουδάν, προς αναζήτηση νέων υπηκόων που θα μπορούσε να στρατολογήσει. Παράλληλα, είχε φροντίσει να κρατήσει στην Αίγυπτο Γάλλους αξιωματούχους, που είχαν παραμείνει εκεί μετά την απομάκρυνση των δυνάμεων του Ναπολέοντα, και να οργανώσει αξιόμαχο στρατό και στόλο κατά τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, στέλνοντας μάλιστα μαθητευόμενους στην Ευρώπη, ώστε να διευρύνουν τους ορίζοντές τους και να φέρου ν πίσω στην Αίγυπτο τις νέες τεχνικές.
Έτσι το 1824, όταν ο σουλτάνος ζήτησε τη βοήθειά του, δεν είχε μόνο την Επανάσταση των Ελλήνων κατά νου. Αναγνώριζε ότι ο βαλής της Αιγύπτου είχε συγκεντρώσει επικίνδυνα πολλή δύναμη στα χέρια του, και θεώρησε πως η εμπλοκή του στην αντιμετώπιση της Επανάστασης θα του στοίχιζε πολύ σε χρήμα και σε ανθρώπινο δυναμικό και θα τον αποδυνάμωνε, ειδικά σε περίπτωση ήττας. Ο Μωχάμετ Άλη αποδέχτηκε την πρόκληση, θεωρώντας πως, αν νικούσε, θα είχε πολύ μεγάλα οφέλη. Έτσι προετοίμασε στρατό και στόλο, αποποιήθηκε τον τίτλο του αρχιστράτηγου της εκστρατείας για να τον παραχωρήσει στο θετό γιο του, Ιμπραήμ, και τον Ιούλιο του 1824 αποχώρησαν από την Αλεξάνδρεια ένα τεράστιο σώμα πεζικού αποτελούμενο από 17.000 στρατιώτες και ένας εξίσου εντυπωσιακός στόλος.
Το μόνο πρόβλημα για τους Αιγυπτίους σε αυτή την εκστρατεία ήταν το γεγονός πως, αν και η αρχηγία του στρατού παραχωρήθηκε στον Ιμπραήμ, αρχηγός του στόλου ορίστηκε ο Khursav πασάς, παλιός εχθρός μάλιστα του Μωχάμετ Άλη. Αυτό προκάλεσε κατά το επόμενο διάστημα αρκετές συγκρούσεις. Στις αρχές του 1825, ο Ιμπραήμ αποβιβάστηκε στη Μεθώνη. Οι Έλληνες φάνηκε πως δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν τον τακτικό και οργανωμένο στρατό του. Έτσι, μέσα σε μικρό σχετικά διάστημα, ο Ιμπραήμ κατάφερε να κάμψει την ελληνική αντίσταση και να κυριαρχήσει στην Πελοπόννησο, ενώ το 1826 κατάφερε να κυριεύσει και το Μεσολόγγι.
Τα πράγματα λοιπόν φαινόταν πως πήγαιναν πολύ καλά για το Μωχάμετ Άλη, ειδικά αφότου πέτυχε την αποπομπή του Khursav πασά από την αρχηγία του στόλου και την παραχώρηση της επικυριαρχίας στον Ιμπραήμ. Η εμπλοκή ωστόσο των Μεγάλων Δυνάμεων άλλαξε την κατάσταση. Τα τελεσίγραφα που οι εκπρόσωποί τους έστειλαν στην Πύλη αγνοήθηκαν από το σουλτάνο, που τα θεώρησε κούφιες απειλές, ανησύχησαν όμως το Μωχάμετ Άλη, ο οποίος προσπάθησε, χωρίς επιτυχία, να πείσει το σουλτάνο να έρθει σε διαπραγμάτευση μαζί τους. Το αποτέλεσμα ήταν μοιραίο για το Μωχάμετ Άλη. Τον Οκτώβριο του 1827, οι συνασπισμένοι στόλοι της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας κατάφεραν να νικήσουν τον αιγυπτιακό στον κόλπο του Ναβαρίνου, προκαλώντας τεράστιες καταστροφές και βυθίζοντας πολλά αιγυπτιακά πλοία. Ο Μωχάμετ Άλη πέτυχε μόνο να συμφωνήσει με τους Ευρωπαίους για την ασφαλή απόσυρση του Ιμπραήμ και του στρατεύματός του από την Πελοπόννησο.
Το μόνο αντάλλαγμα που ο σουλτάνος έδωσε στο Μωχάμετ Άλη για τις υπηρεσίες του στην Ελληνική Επανάσταση ήταν η Κρήτη. Αυτό όμως δεν άφησε καθόλου ικανοποιημένο τον Αιγύπτιο κυβερνήτη, καθώς ήδη στο παρελθόν είχε καταφέρει να θέσει το νησί υπό τον έλεγχό του, καταπνίγοντας την εκεί επανάσταση. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την τεράστια καταστροφή που υπέστη ο στόλος του, οδήγησε τον πικραμένο βαλή της Αιγύπτου σε σύγκρουση με τον ίδιο το σουλτάνο, μετά από ένα διάστημα προετοιμασίας, κατά τη διάρκεια του οποίου ίδρυσε στρατιωτικές σχολές, κατασκεύασε ναυπηγείο στην Αλεξάνδρεια και οργάνωσε ακόμα περισσότερο το στρατό του.
Το 1831 ξεκίνησε η πρώτη φάση της σύγκρουσης, που ολοκληρώθηκε το 1833, ενώ η δεύτερη φάση διήρκησε από το 1838 ως το 1841. Κατά τη διάρκεια και των δύο αυτών φάσεων, ο Μωχάμετ Άλη σημείωσε μεγάλες επιτυχίες, καταλαμβάνοντας εδάφη στην πολύ προσοδοφόρα περιοχή της Συρίας. Και πάλι η επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ήταν αυτή που τον ανάγκασε να σταματήσει. Το 1841, υποχρεώθηκε να περιοριστεί στην Αίγυπτο και να επιστρέψει τα εδάφη που είχε κατακτήσει όλο αυτό το διάστημα, κατάφερε όμως να εξασφαλίσει για τον εαυτό του και τους διαδόχους του τον τίτλο του κυβερνήτη της Αιγύπτου. Τα τελευταία χρόνια της διακυβέρνησής του ακολούθησε μια πιο ρεαλιστική εξωτερική πολιτική, προσπαθώντας να διατηρεί καλές σχέσεις με το σουλτάνο και την Αγγλία, μέχρι που πέθανε το 1849.
Στην ελληνική ιστορία, ο Μωχάμετ Άλη έχει περάσει με μάλλον μελανά χρώματα, καθώς η επέμβαση του Ιμπραήμ, του θετού γιού του, παραλίγο να οδηγήσει στην οριστική κατάπνιξη της Επανάστασης, ενώ το όνομά του έχει συνδεθεί με μεγάλες καταστροφές, όπως την ήττα στο Μανιάκι και την έξοδο του Μεσολογγίου. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός πως ο Μωχάμετ Άλη ήταν ένας αρκετά ικανός κυβερνήτης που, αν και δεν κατάφερε να θέσει ολοκληρωτικά την Αίγυπτο εκτός της κυριαρχίας του σουλτάνου, πέτυχε εντούτοις να εγκαθιδρύσει τη δυναστεία που κυβέρνησε την Αίγυπτο ως τα μέσα του 20ου αιώνα και να εισάγει μια σειρά μεταρρυθμίσεων που, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη επιτυχία, άλλαξαν την εικόνα της Αιγύπτου, οδηγώντας στην αναδιοργάνωσή της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό Έργο (1929) Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Δ’, Αθήνα: Έκδοσις Μεγάλης Ναυτικής και Στρατιωτικής Εγκυκλοπαιδείας.
- Dodwell (1967) The Founder of Modern Egypt. A study of Muhammad Ali. (2η Εκδ.) Cambridge: Cambridge University Press.
- Fahmy, “The era of Muhammad ‘Ali Pasha, 1805-1848”, σε Συλλογικό Έργο (1998) The Cambridge History of Egypt, v.2 (Επιμ. M.W. Daly) Cambridge: Cambridge University Press.
- H. A. B. Rivlin (2008), ‘Muhammad Ali, pasha and viceroy of Egypt’ σε Συλλογικό Έργο (2021) Encyclopaedia Brittanica. [Τελευταία Πρόσβαση 31 Μαρτίου]. Διαθέσιμο εδώ
- Κ. Μέντελσον-Μπάρτολντι (2011), Επίτομη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, απόδοση: Ε. Γαρίδη, εκδ. Τεγόπουλος για την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία.
- Χρ. Α. Στασινόπουλου (s. d.), Λεξικό της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821.Εκδ. Δεδεμάδη.
