Της Φαίης Φωτιάδου,
Με την ιστορία «Παναγία των Παρισίων», ο Victor Hugo έρχεται να διηγηθεί την ιστορία του Κλοντ Φρόλο, ενός ιερέα φοβισμένου μπροστά στην ανακάλυψη της τυπογραφίας. Σε μια εποχή όπου τα χειρόγραφα προορίζονταν για έναν περιορισμένο αριθμό μορφωμένων ανθρώπων, τα βιβλία βρέθηκαν να απειλούν τη μοναδικότητα του ναού. «Ceci tuera cela» μονολογεί, «αυτό θα σκοτώσει το άλλο». Το βιβλίο θα σκοτώσει τον καθεδρικό, το αλφάβητο θα σκοτώσει τις εικόνες.
Σε μια εποχή που όλα γύρω μας μεταβαίνουν στο ψηφιακό, ποιο είναι το μέλλον των έντυπων εκδόσεων; Πρόκειται για έναν επικείμενο θάνατο αυτής της μορφής ή το τρισδιάστατο βιβλίο θα επιβιώσει; Πρόκειται να βρεθούν τα βιβλία σε γυάλινες θήκες συλλεκτών, παρέα με άλλα αντικείμενα του μακρινού παρελθόντος; Στα πρόθυρα της βιομηχανικής εκμετάλλευσης, η προώθηση που δόθηκε στα ηλεκτρονικά βιβλία ξεπέρασε τις προσδοκίες πολλών ειδικών και μέσα σε λίγα χρόνια οι πωλήσεις τους αυξήθηκαν δραματικά, ιδιαίτερα μετά την κυκλοφορία του Kindle, ενός e-αναγνώστη από την Amazon.
«Νομίζω ότι τα βιβλία θα έχουν πάντα θέση στην κοινωνία. Ενώ τα e-books και το Kindle θα είναι πάντα εκεί, για τους λάτρεις του σκληρού βιβλίου, αυτό δεν θα αντικαταστήσει ποτέ ένα φυσικό βιβλίο που μπορείτε να αισθανθείτε και να μυρίσετε και να φέρετε μαζί σας στην παραλία».
-Jade-Ceres Munoz, Ιδρυτής Βιβλίων στο Bus NZ
Πίσω στο 1993, ο Peter James, ένας σχετικά νέος συγγραφέας, επιλέγει, πέρα από τη συμβατική έντυπη μορφή, να δημοσιεύσει το μυθιστόρημά του «Host» και σε δύο δισκέτες. Η πρωτοπόρα αυτή κίνησή του προκάλεσε ακραίες αντιδράσεις. Υπήρξε πρωτοσέλιδο πολλών εφημερίδων για αρκετό καιρό, με δημοσιογράφους να τον κατηγορούν για «δολοφονία του μυθιστορήματος», ενώ έγινε λόγος για κάποιον ρεπόρτερ που έσυρε έναν ολόκληρο υπολογιστή και μία γεννήτρια έξω στην παραλία, μόνο και μόνο για να αποδείξει τη γελοιότητα αυτής της νέας μορφής ανάγνωσης και πως κανείς δεν θα διάβαζε στις οθόνες. Αυτό που ακολούθησε, όμως, δεν έχει καμία σχέση με την παραπάνω αρχική πρόβλεψη.
Ο όρος e-book έχει αποκτήσει πολλούς διαφορετικούς ορισμούς. Κατά κύριο λόγο πρόκειται για την ψηφιοποίηση ήδη υπάρχοντος υλικού, κειμένου ή εικόνας, δηλαδή για τη «μετατροπή των αναλογικών μέσων σε ψηφιακή μορφή». Το πρώτο e-book θεωρήθηκε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ στο τέλος του 1971 από το Project Gutenberg, μια εθελοντική προσπάθεια ψηφιοποίησης, αρχειοθέτησης και διανομής πολιτισμικών έργων ελεύθερα από πνευματικά δικαιώματα. Στόχος αυτού του πρότζεκτ ήταν η ίδρυση της πρώτης ψηφιακής βιβλιοθήκης και αναφέρεται ως η παλαιότερη του είδους της.
Κατά καιρούς έχουν διεξαχθεί πολλές έρευνες που μελετούν τις επιδράσεις του ηλεκτρονικού βιβλίου στους αναγνώστες. Συγκεκριμένα, έχουν γίνει ακόμη και προσπάθειες ένταξης της νέας αυτής πραγματικότητας στον τομέα της εκπαίδευσης με τόσο θετικά όσο και αρνητικά αποτελέσματα. Όσον αφορά την επέκταση του υποστηρικτικού υλικού και τον εμπλουτισμό της ερευνητικής διαδικασίας, η ηλεκτρονικότητα των πηγών φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμη. Τα ηλεκτρονικά βιβλία, οι υπερσύνδεσμοι, μπορούν να μετατραπούν εύκολα σε ένα ποιοτικό βοηθητικό εργαλείο για την άντληση πληροφοριών. Μια πληροφορία που παρουσιάζεται με εικόνες, ήχο και βίντεο, δίνει μια χρήσιμη πολυμεσικότητα που καθιστά το μέσο διαδραστικό, ικανό να διεγείρει περισσότερες αισθήσεις.
Ωστόσο, τα συμβατικά βιβλία προσφέρουν στους αναγνώστες μια άλλη ιδιότητα: αυτή της συγκέντρωσης. Στο πλαίσιο της έρευνάς της, η Αμερικανίδα γλωσσολόγος Naomi Baron πειραματίστηκε με ένα δείγμα φοιτητών και διαπίστωσε πως εννιά στους δέκα μαθητές πετύχαιναν πιο αποτελεσματικό διάβασμα με το χαρτί, καθώς ήταν πιο συγκεντρωμένοι και απέδιδαν σε μεγαλύτερο βαθμό. Όπως υποστηρίζει και ο Ferris Jabr, δημοσιογράφος και συγγραφέας, «ο εγκέφαλος προτιμά το χαρτί», όταν πρόκειται για ανάγνωση και απομνημόνευση.
Όσον αφορά τη λογοτεχνία, οι νέες επιλογές που έχει ένας συγγραφέας είναι αμέτρητες. Με τη χρήση υπερσυνδέσμων, για παράδειγμα, είναι στο χέρι τους ακόμη και να καταργήσουν τη συμβατική σειριακή ροή αφήγησης των έντυπων εκδόσεων. Χαρίζεται στον αναγνώστη η δυνατότητα αυτονομίας, μια αίσθηση κυριαρχίας επάνω στην ιστορία και η απόστασή του από τον συγγραφέα θολώνει, σχεδόν ταυτοποιείται. Παρ’ όλα αυτά, όμως, πρόκειται για ένα δίκοπο μαχαίρι, καθώς η πρόσβαση σε τόση συμπληρωματική πληροφορία αποσπά την προσοχή και διακόπτει τη συγκέντρωση.
«Θα γίνει όλο και πιο δύσκολο να καταλάβουμε γιατί κάποιος θα εκτυπώσει κάτι που είναι βαρύ, δύσκολο να αποσταλεί και όχι προσαρμόσιμο […] Νομίζω ότι θα έρθει ένα σημείο όπου η εκτύπωση δεν έχει νόημα».
-Mike Shatzkin, Ιδρυτής & Διευθύνων Σύμβουλος της The Idea Logical Company
Κατά την περίοδο της έξαρσης του κορωνοϊού και του υποχρεωτικού λουκέτου που προκάλεσε, μεγάλο μέρος του πληθυσμού στράφηκε προς τον δανεισμό και την αγορά ηλεκτρονικών βιβλίων, καθώς και τα ηχητικά βιβλία σε ψηφιακή μορφή. «Μια τάση με διάρκεια» χαρακτηρίζει το μέσο η Libraries Connected, μια φιλανθρωπική οργάνωση σε εθνικό επίπεδο, ενώ η αυξανόμενη ζήτηση την ώθησε να προσχωρήσει και αυτή στον κόσμο των ψηφιακών βιβλιοθηκών.
Το χτίσιμο μιας εικονικής βιβλιοθήκης μπορεί να φαντάζει πρόκληση, καθώς η ψηφιοποίηση του περιεχομένου πολλών εκατομμυρίων βιβλίων, ερευνών και αρχείων ανά τον κόσμο είναι μάλλον αδύνατη. Παρ’ όλα αυτά, πλέον προσφέρονται τεράστιες συλλογές από μεγάλες βιβλιοθήκες, ενώ έγινε δυνατή η πρόσβαση σε εξαντλημένες έντυπες εκδόσεις και πρωτότυπο υλικό, καθώς και η συντήρησή του.
Στα πλαίσια της νέας ψηφιακής πραγματικότητας, υβριδικοί εκδοτικοί οίκοι και νέα διαδικτυακά βιβλιοπωλεία πωλούν ψηφιακά βιβλία, πετυχαίνοντας μεγάλα νούμερα αγορών, ενώ δημιουργείται και η ανάγκη για νέα τεχνολογία. Συσκευές όπως το Kindle της Amazon και το iPad της Apple, ανάμεσα σε πολλές άλλες, κατακτούν τον τομέα, διευκολύνοντας την αναγνωστική εμπειρία του κοινού, εκμεταλλευόμενοι όμως την ανάγκη του για τον απαραίτητο εξοπλισμό (συσκευή ανάγνωσης, ρεύμα, σύνδεση στο διαδίκτυο) καθώς και γνώση χειρισμού.
«Καθώς τα παραδοσιακά κανάλια διανομής χάνουν έλξη, ο κίνδυνος για την οικονομική επιβίωση των βιβλίων θα γίνεται ολοένα και πιο εμφανής. Ο χώρος ραφιών για προβολή σε καταστήματα από τούβλα και κονίαμα μειώνεται ραγδαία, ενώ το οπτικό υλικό αυξάνεται και αλλάζει τις συνήθειες κατανάλωσης, ειδικά για τις νεότερες γενιές που έχουν μεγαλώσει με ηλεκτρονικές συσκευές».
-Warren Adler, Συγγραφέας
Πολλοί ερευνητές και ακόμη περισσότερες ιστοσελίδες έχουν μπει στη διαδικασία να συγκρίνουν τα δύο είδη. Είναι γεγονός πως η ηλεκτρονικότητα και η ψηφιοποίηση δεν μπορούν να έχουν αποκλειστικά αρνητικές επιπτώσεις. Είναι μια σχετικά οικονομική λύση, αφού καταργείται η χρήση του χαρτιού και τα έξοδα της εκτύπωσης, αλλά και τα κόστη της διανομής και της αποθήκευσης, ενώ τα ποσοστά εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα που παράγονται κατά την παραγωγή χαρτιού αποδεικνύονται σε μεγάλο βαθμό μικρότερα, επιβαρύνοντας το περιβάλλον όλο και λιγότερο. Συνεχίζουν να υπάρχουν χρεώσεις που αφορούν τα μηχανήματα, τον έλεγχο, την επεξεργασία και την επιμέλεια, παραμένουν όμως χαμηλότερες σε σχέση με αυτές της εκτύπωσης.
Ταυτόχρονα, ένα κοινό επιχείρημα κατά των ψηφιακών έντυπων είναι η παράνομη διανομή. Τα αρχεία μπορούν να διανεμηθούν εύκολα και να αντιγραφούν πειρατικά, επιφέροντας απώλεια εσόδων για τον κάτοχο των δικαιωμάτων. Τα όρια μεταξύ υπηρεσίας και προϊόντος είναι συγκεχυμένα, η υπάρχουσα νομοθεσία δεν είναι επαρκής.
«Το βιβλίο, σε είκοσι χρόνια, μόνο στα μουσεία θα το βρίσκει κανείς».
-Bill Gates
Στην πραγματικότητα, τα e-books μοιάζουν περισσότερο με φυσικό διάδοχο της έντυπης έκδοσης και όχι αντίπαλό τους. Με τον ίδιο τρόπο που τα αυτοκίνητα δεν εξαφάνισαν τα ποδήλατα και με την ανακάλυψη της φωτογραφίας δεν έπαψαν να υφίστανται οι ζωγράφοι, έτσι και το ηλεκτρονικό βιβλίο δεν απειλεί το έντυπο. Όπως επισημαίνει ο Umberto Eco, τα βιβλία ανήκουν στον τύπο εργαλείων που, μετά την ανακάλυψή τους, δεν βελτιώθηκαν περαιτέρω γιατί «είναι εντάξει όπως ήταν». Όπως τα χειρόγραφα δεν διακόπηκαν από την εκτύπωση και το ραδιόφωνο δεν αντικαταστάθηκε από την τηλεόραση, τα ηλεκτρονικά βιβλία αποτελούν απλώς ένα ακόμα εκφραστικό μέσο ανάμεσα σε τόσα άλλα.
Τυπωμένα και ψηφιακά μαζί φαίνεται να είναι το μέλλον. Κρατώντας μια ψύχραιμη στάση, ο ιστορικός Anthony Grafton στο σύντομο δοκίμιό του Το έντυπο σε κρίση προτείνει τη συνύπαρξη «διαχρονικού και σύγχρονου», καθώς βασίζει τη θεωρία του στη συνθετική ικανότητα των αναγνωστών. Το έντυπο βιβλίο θα είναι πάντα η κυρίαρχη πηγή, με το ηλεκτρονικό να παίρνει τη χρήση ενός άκρως σημαντικού εργαλείου για περαιτέρω έρευνα. Είναι, επίσης, πιθανό η σημερινή μορφή των e-books να θεωρείται σε λίγα χρόνια απαρχαιωμένη, αφού πρόκειται νέα φορμάτ να εμφανιστούν και να κινηθούν γρήγορα στην αγορά. Θα είναι, ίσως, μια ακόμη τάση. Όχι κυρίαρχη, αλλά σταθερά ανοδική. Ο Grafton μάλλον καθησυχάζει όσους αγαπούν την υλικότητα της πρώτης μορφής. Άλλωστε, όσο περισσότερα πράγματα ψηφιοποιούνται, τόσο μεγαλύτερη αξία αποκτούν τα έντυπα προϊόντα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Grafton, A. (2013), Το έντυπο σε κρίση, ΜΙΕΤ
- Hastreiter, N. (n.d.), What’s the Future of Books, www.futureofeverything.io, διαθέσιμο εδώ
- Nuwer, R., Are paper books really disappearing?, bbc.com, διαθέσιμο εδώ
- Jabr, F., The Reading Brain in the Digital Age: The Science of Paper versus Screens, www.scientificamerican.com, διαθέσιμο εδώ
- Rathbone, E., What’s the future of books in a digital world?, uvamagazine.org, διαθέσιμο εδώ
- (1997). Προς στην ηλεκτρονική χιλιετία, Στο B. SVEN, Οι ελέγειες του Γουτεμβέργιου (σσ. 135-152). Μαστανιώτης
- (2002). Οι τεχνολογίες της γραφής και το μέλλον του βιβλίου. Στο Δ. Δημηρούλης, Παραλλάξ. Ψυχογιός.
- Δημτήριος Κούης, Ν. Μ. (2014), Ιστορία της Πληροφορίας, Από τον πάπυρο στο ηλεκτρονικό έγγραφο, Ιόνιο Πανεπιστήμιο.
- Μπακουνάκης, Ν. (2010). Το μέλλον του βιβλίου, Το Βήμα.
- Σπυρίδων, Κ. (2016), Εκπαιδευτική δυναμική των e-books: Τρέχουσα κατάσταση και μελλοντικές προοπτικές, Πειραιάς: Πανεπιστήμιο Πειραιώς.
- Το παρόν και το μέλλον του έντυπου και του ψηφιακού βιβλίου. (2013), Η Καθημερινή.
- (Τουλούπη), U. E. (2003). Φυτική και ανόργανη μνήμη: Το μέλλον των βιβλίων. Ανάκτηση από netschoolbook.
