Της Διαλεχτής Άνθη,
Οι μνημειακές διαστάσεις, οι θεματικές ζωγραφικές παραστάσεις και τα πλούσια κτερίσματα, που πλαισιώνουν τον νεκρό, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά που αναμένει κανείς στο άκουσμα ενός μακεδονικού τάφου. Είναι όμως αυτά τα βασικά στοιχεία που ορίζουν έναν τάφο ως μακεδονικό; Αναμφίβολα, αποτελεί ένα ιδιαίτερο ταφικό μνημείο, του οποίου η εμφάνιση και η εξέλιξη εντοπίζεται στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. έως τις αρχές του 2ου αι. π.Χ. και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την άνοδο και την εξάπλωση της Μακεδονικής Δυναστείας. Παρ’ όλο που τα περισσότερα παραδείγματα καταμετρώνται στον ελλαδικό χώρο (και κυρίως στη βόρεια Ελλάδα), η διάδοση και επίδραση των ελληνιστικών βασιλείων σε περιοχές κατάκτησης και γειτονικές συνέβαλε στην υιοθέτηση αυτού του τύπου και σε περιοχές της Αιγύπτου, της Μ. Ασίας και της Θράκης.
Ως ταφικό μνημείο χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο από άτομα της ανώτερης κοινωνικής τάξης της περιόδου, όπως μέλη των βασιλικών οικογενειών, επιφανείς πολίτες, τοπικούς άρχοντες ή στρατιωτικούς ηγέτες κ.λπ., γεγονός που αποτυπώνεται στα δομικά του χαρακτηριστικά και την αρχιτεκτονική τους διαμόρφωση. Συγκεκριμένα, πρόκειται για υπογείους τάφους με καμαροσκέπαστη οροφή, χτισμένους στις περισσότερες περιπτώσεις από πωρόλιθο. Η αίσθηση του μαρμάρου στην όψη δινόταν με την επίχριση με λευκό κονίαμα, το οποίο προσδίδει αυτό το οπτικό αποτέλεσμα. Εξίσου βασικό χαρακτηριστικό των μακεδονικών τάφων ήταν η ναόσχημη πρόσοψη, που περιελάβανε δωρικούς ή ιωνικούς ημικίονες (ή κίονες), ανωδομή και παραστάδες. Οι εναλλαγές ή η ελευθερία που εντοπίζεται σε προσόψεις μακεδονικών τάφων δυσχεραίνει την προσπάθεια να ενταχθούν σε ομάδες ανάλογα με την τυπολογία τους.
Κατά τη δεκαετία του 80’, ήρθαν στο φως, έπειτα από ανασκαφικές ενέργειες, έξι παραδείγματα μακεδονικών τάφων, που τοποθετούνται εντός του σημερινού αστικού ιστού. Η αποκάλυψή τους καθίσταται σημαντική, καθώς διευρύνει το πεδίο έρευνας, που βοηθά στη σύνθεση του ελληνιστικού τοπίου της Θεσσαλονίκης, με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της εν λόγω περιόδου να είναι αρκετά περιορισμένα. Τα πολύτιμα αυτά τεκμήρια βρίσκονται κυριολεκτικά ανάμεσά μας, αλλά η προβολή και η ανάδειξή τους εξαρτήθηκε από τη θέση τους ανάμεσα στα υπόλοιπα κτίσματα, αλλά και από την κατάσταση διατήρησής τους στον χρόνο. Αξίζει να αναφερθεί, ότι το κοινό μπορεί να έρθει σε επαφή με μόλις δύο από τα έξι ταφικά μνημεία.
Τάφος επί της οδού Μοναστηρίου
Σε βρετανική ανασκαφή του 1919, έγινε ορατός για πρώτη φορά, με μοναδικά στοιχεία για την ύπαρξή του μερικές φωτογραφίες της πρόσοψης και κάποιες καταγεγραμμένες λεπτομέρειες. Για τα επόμενα χρόνια, θεωρούνταν άγνωστη η θέση του, μέχρι που το 1988 εντοπίστηκε σε εκσκαφή οικοπέδου επί της οδού Μοναστηρίου. Στη δεύτερη ανασκαφή, βρέθηκαν τμήματα της θεμελίωσης σχεδόν ισοπεδωμένα. Παρ’ όλα αυτά, με βάση τα ευρεθέντα κατάλοιπα, προκύπτει το συμπέρασμα, ότι πρόκειται για μακεδονικό τάφο, ενώ δίνεται και η δυνατότητα για μια περιγραφή της πιθανής αρχικής μορφής του μνημείου.
Ο τάφος αποτελούνταν από δύο θαλάμους με δωρική πρόσοψη. Σύμφωνα με τις φωτογραφίες του 19’, ο μνημειακός χαρακτήρας τονίζεται τόσο με τον δωρικό διάκοσμο, δηλαδή τα κιονόκρανα, το λευκό επιστύλιο και τα λευκά τρίγλυφα με τις γαλαζωπές μετόπες, αλλά και με την εφαρμογή της τεχνικής του κονιάματος. Ταυτόχρονα, η έλλειψη κινητών ευρημάτων ή κάποιου νομίσματος δεν επιτρέπει μία ακριβή προσέγγιση σχετικά με τη χρονολόγησή του, για αυτό, και με βάση τα δομικά χαρακτηριστικά του, τοποθετείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Σήμερα, τα κατάλοιπα του μνημείου βρίσκονται σε κατάχωση στο οικόπεδο κάτω από οικοδομή.
Τάφος της Νεάπολης
Η πρώτη ανασκαφή στην οποία αποκαλύφθηκε το συγκεκριμένο μνημείο έγινε το 1948 υπό τον αρχαιολόγο Χ. Μακαρονά. Το κτίσμα βρέθηκε διατηρημένο μέχρι το ύψος της ανωδομής, η οποία είχε καταρρεύσει και έτσι το μνημείο ξαναθάφτηκε. Μετά από χρόνια, στη δεκαετία του 80’, κατά τη διάρκεια οικοδομικών εργασιών, αποκαλύφθηκε εκ νέου και δημοσιεύτηκε μία πιο λεπτομερής περιγραφή του. Πρόκειται για ένα μικρών διαστάσεων κτίσμα, που αποτελείται από έναν θάλαμο με λιτή διακόσμηση στην πρόσοψη, που φέρει δωρικά χαρακτηριστικά και επίχρισμα. Στο εσωτερικό του θαλάμου, έχει διασωθεί η νεκρική κλίνη, κατασκευασμένη από πωρόλιθο, ενώ σημειώνεται η ύπαρξη χαμηλότερου υποποδίου. Παράλληλα, για την τοποθέτηση των αγαπημένων του αντικειμένων, με βάση το εθιμοτυπικό, είχε προστεθεί βάθρο ανάμεσα στην κλίνη και τον ανατολικό τοίχο. Ωστόσο, ο τάφος βρέθηκε συλημένος, επομένως δεν προκύπτει κάποια παραπάνω πληροφορία για τον νεκρό, αλλά και τη χρονολόγησή του, η οποία τοποθετείται στα μέσα του 3ου αι. π.Χ.
Τάφος της Πλατείας Σιντριβανίου
Επίσης, μικρών διαστάσεων είναι και ο μακεδονικός τάφος, που αποκαλύφθηκε εξ’ ολοκλήρου σε εργασίες επί της οδού Αγγελάκη το 1957. Διαθέτει μόνο έναν θάλαμο και λιτή πρόσοψη, χωρίς κάποια αρχιτεκτονική διακόσμηση. Στο εσωτερικό του, σχεδόν τετράγωνης διαμόρφωσης, ήταν τοποθετημένες τρεις σαρκοφάγοι σε μορφή κλινών, με τις καλυπτήριες πλάκες μετακινημένες, πιθανώς από προσπάθεια σύλησης του τάφου. Ωστόσο, διασώθηκαν αρκετά αγγεία, που δίνουν πολύτιμες πληροφορίες στην έρευνα, λόγω του τύπου τους και των ζωγραφικών λεπτομερειών τους. Τα αγγεία αυτά χρονολογούνται από τα τέλη του 4ου έως τα τέλη του 3ου αι. π.Χ., για αυτό και το μνημείο θεωρείται κτίσμα του 300 π.Χ.
Τάφος στην περιοχή Χαριλάου
Με κίνδυνο αποκόλλησης μεγάλου μέρους του κτιρίου λόγω οικοδομικών εργασιών, αποκαλύφθηκε στην οδό Δεινοκράτους, στην περιοχή Χαριλάου, ο συγκεκριμένος Μακεδονικός τάφος. Μονοθάλαμος και κατασκευασμένος από πωρόλιθο, χωρίς να περιλαμβάνει ιδιαίτερα διακοσμητικά στοιχεία στην πρόσοψη. Εντύπωση προκαλεί η επιμελημένη κατασκευή της καμαροσκεπής με χρήση από ραβδωμένους σπονδύλους δωρικών κιόνων σε δεύτερη χρήση.
Στο εσωτερικό, πάρα τις ενέργειες σύλησης του τάφου, έχουν διατηρηθεί αρκετά από τα κτερίσματα, που συνόδευαν του νεκρούς. Το όριο, που χώριζε τους τοίχους με την καμάρα, χώριζε ταινία σε ανοιχτούς γκρι-γαλάζιους τόνους, δίνοντας την αίσθηση ορθομαρμάρωσης, ενώ γινόταν χρήση κονιάματος στο κάτω μέρος. Στον χώρο, ήταν τοποθετημένες οι τρεις σαρκοφάγοι, με τη δεξιά να είναι καλλιτεχνικά πιο επιμελημένη. Έπειτα από εξετάσεις των οστών, διαπιστώθηκε ότι κείτονταν τέσσερις άνθρωποι, δύο άνδρες και δύο γυναίκες και πιθανώς να χρησιμοποιήθηκε από μία οικογένεια. Με βάση τα πλούσια ευρήματά του, η χρονολόγηση τοποθετείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. και ίσως η ταφική του χρήση να συνεχίστηκε και στα μέσα του 2ου αι. π.Χ.
Τάφος «Μαιευτηρίου»
Επί της οδού Παπαναστασίου, 2χλμ. από τα τείχη της πόλης, βρίσκεται ο μοναδικός σε κοινή θέα μακεδονικός τάφος της πόλης, που χρονολογείται στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. Η συμβατική του ονομασία προέρχεται από το απέναντι κτίριο, που λειτουργούσε παλαιότερα ως μαιευτήριο και σήμερα στεγάζει το ιστορικό αρχείο Μακεδονίας. Η ιστορία αποκάλυψης του τάφου ακολουθεί τις ιστορικές συγκυρίες της πόλης, με την πρώτη ανασκαφή του να πραγματοποιείται κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από Γάλλους στρατιώτες, ενώ ξαναέρχεται στο φως και στις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η οριστική αποκάλυψη και συντήρηση του κτιρίου ξεκινά το 1960 και οι εργασίες ανάδειξης και διαμόρφωσης του περιβάλλοντα χώρου ολοκληρώνονται τη δεκαετία του 80’. Ο τάφος διαθέτει μόνο έναν θάλαμο, ενώ στην πρόσοψη είναι εμφανή τα χαρακτηριστικά του δωρικού ρυθμού. Σε κοντινή θέα από το κτίριο μπορεί να παρατηρήσει κανείς τις ανάγλυφες παραστάδες με τα επίκρανα και τη χάραξη του επιστυλίου με τα τρίγλυφα και τις μετόπες. Η μαρμάρινη αίσθηση μέσω του επιχρίσματος έχει παραμείνει σε ελάχιστα σημεία. Στο εσωτερικό έχουν διασωθεί τα λείψανα της μίας από τις δύο κλίνες, ενώ μέρος της δεύτερης, που περιλάμβανε και γραπτό διάκοσμο, εντοπίζεται στο μουσείο του Λούβρου και πιθανώς αφαιρέθηκε από τον τάφο κατά τη γαλλική ανασκαφή.
Τάφος στην περιοχή του Φοίνικα
Κρυμμένος στην περιοχή του εμπορικού συγκροτήματος στον πολυχώρο «Μακεδονία», αποτελεί ίσως τον καλύτερα διατηρημένο από τους έξι. Ήρθε στο φως μέσω των οδικών εργασιών, που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή, για τη δημιουργία του περιφερειακού δρόμου Θεσσαλονίκης-Χαλκιδικής. Το 1987, αποκαλύφθηκε στην περιοχή νεκροταφείο κλασικών-ελληνιστικών χρόνων, που περιλάμβανε πάνω από πενήντα τάφους, με πολλούς να έχουν παραμείνει κλειστοί. Ο τάφος, σχεδόν τετράγωνος (5X5,5) με δωρική πρόσοψη, παρουσιάζει πλούσιο ζωγραφικό και ανάγλυφο διάκοσμο, με έμφαση να δίνεται στις μετόπες. Στο αέτωμα εμφανίζονται ζωγραφικά ίχνη, που αναπαριστούν μια πολεμική σκηνή, που πιθανώς να σχετίζεται με την ταυτότητα του νεκρού. Στο εσωτερικό σώθηκαν σε καλή κατάσταση οι νεκρικές κλίνες, που είχαν οστά ενός ζευγαριού, ενώ είχαν προστεθεί και θρανία για την τοποθέτηση των ταφικών προσφορών. Το άνω μέρος του τοίχου περιέτρεχε ανάγλυφη ταινία, ορίζοντας τον τάφο σε δύο μέρη. Αποτελεί τον αρχαιότερο τάφο στην Θεσσαλονίκη, καθώς χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και μπορεί να τον θαυμάσει κανείς με μία επίσκεψη στον χώρο (φυλάσσεται κάτω από την κεντρική γέφυρα).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Μνημεία αιωνιότητας: Οι μακεδονικοί τάφοι στην περιοχή της Θεσσαλονίκης (“Monuments for Eternity: The Macedonian Tombs in the area of Thessaloniki”) | Maria Tsimbidou – Avlonitou – Academia.edu, διαθέσιμο εδώ
- Θεσσαλονίκη: Εικόνα εγκατάλειψης στον «Μακεδονικό τάφο του Μαιευτηρίου», διαθέσιμο εδώ
- Οι μακεδονικοί τάφοι στo πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης | Η Θεσσαλονίκη του Χρίστου Ζαφείρη, διαθέσιμο εδώ
