Της Μαριθένιας Μιχαλοπούλου,
Η ανάπτυξη του παιδιού είναι μία πολυδιάστατη διαδικασία που συμβαίνει σε βάθος χρόνου. Πραγματεύεται τις βιολογικές, ψυχολογικές και συναισθηματικές μεταβολές που παρατηρούνται στο άτομο και χρήζει της αμέριστης προσοχής των γονέων. Τα βιώματα του παιδιού στο πιο κρίσιμο στάδιο της ανάπτυξης καθορίζουν τον μελλοντικό του χαρακτήρα, τις μαθησιακές του ικανότητες και τις λοιπές δεξιότητες που θα αποκτήσει. Τα πρώτα πέντε έτη της ζωής ενός ατόμου, επομένως, είναι θεμελιώδη.
Πολυάριθμες αλλαγές λαμβάνουν χώρα σε βιολογικό επίπεδο το διάστημα αυτό, εκ των οποίων η ανάπτυξη του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος είναι ίσως η σημαντικότερη. Πιο συγκεκριμένα, η μαζική παραγωγή συνάψεων, που έχει αφετηρία την 23η εβδομάδα κύησης και κορυφώνεται στο πρώτο έτος της ζωής, ακολουθείται από μείωσή τους. Αξίζει να σημειωθεί πως η συναπτογένεση δεν πραγματοποιείται με τον ίδιο ρυθμό σε όλα τα σημεία του εγκεφάλου, με τον οπτικό φλοιό, παραδείγματος χάριν, να αγγίζει τον ανώτατο αριθμό συνάψεων μεταξύ του 4ου και 8ου μήνα ζωής του παιδιού και τον προμετωπιαίο φλοιό μετά τον 15ο. To «συναπτικό κλάδεμα», όπως ονομάζεται, συμβαίνει σταδιακά στις συνάψεις και τα νευρωνικά κυκλώματα του εγκεφάλου που ατροφούν, εκείνα δηλαδή που στην πρώιμη παιδική ηλικία δεν έχουν διεγερθεί αρκετά. Ο μηχανισμός αυτός, μάλιστα, είναι ιδιάζουσας σημασίας, καθώς προστατεύει την εγκεφαλική πλαστικότητα. Γνωστικά, κινητικά και συναισθηματικά ερεθίσματα, λοιπόν, είναι απαραίτητο να δοθούν στο παιδί στα πρώτα του χρόνια, προς αποφυγήν αναπτυξιακών προβλημάτων.
Ηλικία 0 – 1
Τους πρώτους 12 μήνες αλλαγές πραγματοποιούνται ταχύτατα, χωρίς ωστόσο το παιδί να χάνει την όψη του μωρού. Το σωματικό του βάρος τριπλασιάζεται και αυξάνεται σε μήκος περίπου 25cm. Η περίμετρος της κεφαλής, επίσης, αυξάνεται και εμφανίζονται τα πρώτα δόντια. Ταυτόχρονα, η αισθητική και κινητική ανάπτυξη του παιδιού είναι αξιοσημείωτη, με τον έλεγχο της κεφαλής να αποτελεί ορόσημο. Ακολουθούν περισσότερες κινήσεις, με σπουδαιότερες την αυτόνομη στήριξη, τη χρήση των χεριών για να πιάσουν ένα αντικείμενο, το μπουσούλημα και τα πρώτα βήματα. Επιπροσθέτως, στο διάστημα μεταξύ των 6-9 μηνών μπορούν να αξιοποιούν το σχετικό μέγεθος ενός αντικειμένου για να εκτιμήσουν τη σχετική του απόσταση. Φυσικά, το παιδί αναπτύσσει και γνωστικές δεξιότητες, όπως η διατήρηση πρόσφατων γεγονότων στη μνήμη του, η εκδήλωση ενδιαφέροντος για τα πράγματα που το περικλείουν και η παρατήρηση και κατανόηση μίας κίνησης, π.χ. το κρύψιμο ενός παιχνιδιού. Η ανταπόκριση στο όνομά του, η επανάληψη λέξεων και η κατανόηση ορισμένων εξ αυτών θεωρούνται, επίσης, βασικές γλωσσικές ικανότητες για την ηλικία αυτή. Εξίσου σημαντικό είναι, μάλιστα, πως μέχρι το πρώτο έτος το παιδί αντιλαμβάνεται την έννοια της μονιμότητας και δεν αισθάνεται άνετα με την απομάκρυνση του γονέα. Οι κοινωνικές δεξιότητες που έχει αναπτύξει περιορίζονται στα παιχνίδια με τους γονείς ή στο «παράλληλο παιχνίδι» και δεν επεκτείνονται στο ουσιαστικό παιχνίδι με συνομήλικους.
Ηλικία 1 – 2
Στο δεύτερο έτος της ζωής του ένα παιδί αναπτύσσεται με μικρότερο ρυθμό. Παίρνει βάρος, 1,5 έως 2,5 kg, ψηλώνει έως και 13 cm, και μεγαλώνει η διάμετρος της κεφαλής του. Η γνωστική του ανάπτυξη σε αυτήν την περίοδο περιλαμβάνει την ανταπόκριση σε απλές οδηγίες, την ταξινόμηση αντικειμένων βάσει χρώματος και σχήματος και τη συμμετοχή σε παιχνίδια προσποίησης. Παράλληλα, το παιδί αποκτά σταδιακά την αίσθηση του χρόνου, χωρίς ωστόσο να μπορεί να αντιληφθεί περίπλοκες έννοιες όπως το μακρινό μέλλον. Η μίμηση και η εξερεύνηση, μάλιστα, αποτελούν εφαλτήριο προόδου και συνήθη ενασχόληση, στο εν λόγω στάδιο. Μεταφορά παιχνιδιών, ανεβοκατέβασμα σε σκάλες και παιχνίδια με μπάλα θεωρούνται μέρος της καθημερινότητας. Ακόμη, αγαπημένη λέξη γίνεται το «όχι» και προτιμητέα αντίδραση η άρνηση, σε μία προσπάθεια του παιδιού να αιτιολογήσει τη συμπεριφορά του, καθώς η σύνθεση περίπλοκων προτάσεων δεν είναι εφικτή. Η συνέπεια οποιασδήποτε πράξης είναι ακόμη έννοια άγνωστη. Ακρογωνιαίος λίθος της συναισθηματικής και κοινωνικής ανάπτυξής του καθίσταται η διάκριση του εαυτού από τους υπολοίπους. Αυτό συνδυάζεται, συνήθως, από μία εσωτερική μάχη για την αναδυόμενη ανεξαρτησία του, που εξωτερικεύεται με την ξαφνική απομάκρυνση και έπειτα προσκόλληση στον γονέα. Τέλος, το παράλληλο παιχνίδι κατέχει ακόμη πρωταγωνιστικό ρόλο στις κοινωνικές τους συναναστροφές, με τους συνομηλίκους να του κινούν όμως το ενδιαφέρον.
Ηλικία 2 – 3
Ύστερα από τη συμπλήρωση των πρώτων δύο ετών, η σωματική ανάπτυξη συνεχίζεται και η εμφάνιση δεν θυμίζει πλέον μωρό, αλλά παιδί. Η παιδική του οδοντοστοιχία έχει ολοκληρωθεί και μπορεί να καταναλώσει τις περισσότερες τροφές. Το αναπτυξιακό του επίπεδο, όσον αφορά τη σκέψη και τον συλλογισμό, του επιτρέπει να αναγνωρίζει το όνομά του, το φύλο του και την ηλικία του. Δύναται πλέον να ακολουθεί πιο περίπλοκες οδηγίες, οι οποίες απαρτίζονται από δύο ή τρία διακριτά βήματα. Ο έλεγχος των εντέρων, καθώς και της κύστης του, αποτελεί πλέον μέρος της καθημερινότητάς του, με νυχτερινά ατυχήματα να θεωρούνται φυσιολογικά. Παράλληλα, αρχίζει να μαθαίνει τους αριθμούς, χωρίς στην πραγματικότητα να κατανοεί την έννοια του υψηλότερου, αλλά της ποσότητας. Σε γλωσσικό επίπεδο, το παιδί σχηματίζει άνετα μικρές προτάσεις, χρησιμοποιεί αντωνυμίες και τον πληθυντικό αριθμό. Η απορία είναι χαρακτηριστικό της ηλικίας και συνοδεύεται από όρεξη για νέες περιπέτειες. Γενικά, το παιδί βιώνει όλα τα συναισθήματα του «ενήλικου κόσμου», αδυνατεί όμως να τα εκφράσει.
Ηλικία 3 – 4
Το παιδί πλέον έχει αναπτύξει ζωηρή φαντασία, από την οποία πολλές φορές γεννιούνται νέοι, αδικαιολόγητοι φόβοι. Εάν και η διάκρισή της από την πραγματικότητα είναι κεκτημένη ικανότητα, υπό συνθήκες άγχους ή γενικότερα αρνητικών συναισθημάτων οι δύο καταστάσεις ταυτίζονται. Οι γνωστικές τους δεξιότητες, επίσης, περιλαμβάνουν την αναγνώριση των χρωμάτων, το μέτρημα, την εξιστόρηση ενός γεγονότος ή ενός παραμυθιού και το τραγούδι. Προφανώς, η εκφορά του λόγου είναι πλέον αρκετά καθαρή, έτσι ώστε το παιδί να γίνεται κατανοητό και από αγνώστους. Όσον αφορά τη συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη, η ανεξαρτητοποίηση, η κτητικότατα και η συνεργατικότητα κατέχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Αντικρουόμενα από τη φύση τους χαρακτηριστικά, που όμως συνυπάρχουν στον κόσμο ενός μικρού παιδιού. Από κινητικής απόψεως, το παιδί είναι ικανό να ζωγραφίσει σχήματα και φιγούρες ανθρώπων.
Ηλικία 4 – 5
Στην ηλικία των πέντε ετών, το παιδί αρχίζει να κατανοεί την έννοια του χρόνου και τη χρησιμότητα των αντικειμένων της καθημερινής ζωής. Εμβαθύνοντας στο τελευταίο, είναι κατανοητή η χρήση των χρημάτων, δηλαδή η ανταλλαγή τους για την παροχή αγαθών, όχι όμως και ο τρόπος που ανακτώνται και, κατ’ επέκταση, η αξία τους. Οι επικοινωνιακές τους δεξιότητες έχουν καλλιεργηθεί αισθητά, επιτρέποντάς τους να συζητούν με άνεση, ακόμη και για σοβαρά θέματα. Την ίδια στιγμή, η φυλετική προτίμηση αναδύεται και το παιχνίδι διαφοροποιείται μεταξύ ομάδων κοριτσιών και αγοριών. Τα πιο βίαια και δραστήρια παιχνίδια ελκύουν τη δεύτερη ομάδα, ενώ η πρώτη φαίνεται να δραστηριοποιείται περισσότερο σε παιχνίδια μίμησης. Αμφότεροι, όμως, μπορούν πλέον να υπακούν σε κανόνες.
Οι τρυφερές αυτές ηλικίες στιγματίζουν ένα παιδί και το καθορίζουν για πάντα. Η ικανότητά του να αφουγκράζεται και να αφομοιώνει μία πληθώρα πληροφοριών, να αλλάζει καθημερινά και να μην σταματά να εκπλήσσει τους πάντες είναι συγκλονιστική. Όλα αυτά, όμως, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τα ερεθίσματα που θα λάβει. Η διαμόρφωση, δηλαδή, της προσωπικότητάς του και το μέλλον του εξαρτώνται ολοκληρωτικά από ένα τρίτο πρόσωπο. Αυτή η μικρογραφία ανθρώπου πρέπει να πάρει όλα τα απαραίτητα εφόδια για να ανακαλύψει τον κόσμο. Μέσα σε πέντε χρόνια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- 5 Stages of Human Brain Development, Nancy Guberti, M.S. (nancyguberti.com), Διαθέσιμο εδώ
- Brain Development in Children – 12 Sensitive Periods You Must Not Miss, Baby Mozart, διαθέσιμο εδώ
- Child Abuse Prevention, Treatment & Welfare Services, Child Abuse Prevention, Treatment & Welfare Services | Children’s Bureau, διαθέσιμο εδώ
- Healthwise Staff. (2020). Growth and Development Milestones | Michigan Medicine, Uofmhealth.org, διαθέσιμο εδώ
- Tierney, A. L., & Nelson, C. A. (2009). Brain Development and the Role of Experience in the Early Years. Zero to Three, 30(2), 9–13, διαθέσιμο εδώ
