Της Ιωάννας Μπινιάρη,
Στις κρίσιμες για τη χώρα μας στιγμές εν μέσω πανδημίας και με τα πρώτα εμβόλια να έχουν ξεκινήσει να λαμβάνουν χώρα για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού Covid-19, ένα καίριο νομικό ζήτημα που μας απασχολεί είναι κατά πόσο ο πειθαναγκαστικός εμβολιασμός είναι συνταγματικός ή όχι.
Σε γενικές γραμμές, είναι ευρέως γνωστό ότι ο εμβολιασμός συνιστά μια μορφή βιοϊατρικής παρέμβασης στη σωματική και ψυχική υγεία και ακεραιότητα του ανθρώπου. Αποτελεί δηλαδή μια ιατρική πράξη με πιθανές παρενέργειες που σε κάθε περίπτωση προϋποθέτει την ενημερωμένη συναίνεση του ατόμου, όπως άλλωστε έχει εκφράσει ρητά η Επιτροπή Βιοηθικής. ‘Όταν λοιπόν πραγματοποιείται χωρίς τη ρητή και ελεύθερη, ενημερωμένη και προηγούμενη συναίνεση του προσώπου, και όταν επιβάλλεται με τρόπο καταναγκαστικό ή βίαιο, τότε συντρέχει περίπτωση παραβίασης της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος, αλλά και περίπτωση περιφρόνησης της αξίας του Ανθρώπου ως ελεύθερου και συνειδητού όντος, η οποία προστατεύεται στο άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος. Η προστασία αυτή προκύπτει και από το άρθρο 8 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωμα στον αυτοκαθορισμό ως προέκταση της προστασίας του ιδιωτικού βίου.
Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι ισχύει το ίδιο όταν ο εμβολιασμός επιβάλλεται ως καθολικό μέτρο και θεωρείται ως το αναγκαίο, κατάλληλο και το πλέον πρόσφορο μέτρο για την προστασία ενός υπέρτατου δημόσιου αγαθού, όπως είναι η δημόσια υγεία και κατ’ επέκταση η ανθρώπινη ζωή; Όταν ενδεχομένως κατά την κρατούσα ιατρική άποψη ο υποχρεωτικός εμβολιασμός αποτελεί τη μοναδική ασπίδα προάσπισης της δημόσιας υγείας, δε θα ήταν εύλογο να επιβληθεί, ικανοποιώντας έτσι τόσο την αρχή της πρόληψης όσο και την αρχή της αναλογικότητας; Άλλωστε, δεν αποτελεί η μέριμνα για τη δημόσια υγεία συνταγματική υποχρέωση του Κράτους, στο πλαίσιο της οποίας η Πολιτεία οφείλει, μεταξύ άλλων, να λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα; Συνταγματικό έρεισμα της υποχρέωσης αυτής είναι και η διάταξη του άρθρου 21 παρ. 3 του Συντάγματος, όπου προστατεύεται η δημόσια υγεία ως συλλογικό συνταγματικό αγαθό.
Όπως γίνεται αντιληπτό, οι προβληματισμοί είναι πολλοί και ίσως δεν χωρεί κάποια απόλυτη απάντηση. Στην Ελλάδα, πάντως, ισχύουσα είναι η νομοθετική πρόβλεψη του οικειοθελούς ή προαιρετικού εμβολιασμού, εφόσον στηρίζεται και προϋποθέτει την ελεύθερη συναίνεση του εμβολιαζομένου. Βέβαια, θα ήταν συνταγματικά ανεκτό να εξαναγκαστούν σε εμβολιασμό ορισμένες κατηγορίες προσώπων, που έρχονται καθημερινά σε προσωπική επαφή με ένα σύνολο ατόμων λόγω της δουλειάς τους, όπως για παράδειγμα γιατροί, νοσηλευτικό προσωπικό σε νοσοκομεία, εργαζόμενοι σε γηροκομεία, καθηγητές, δάσκαλοι, αστυνομικοί και γενικότερα όσοι έρχονται σε επαφή με το κοινό και εξυπηρετούν κόσμο.
Τι συμβαίνει, όμως, στην περίπτωση που ακόμη και αυτές οι κατηγορίες προσώπων αρνούνται να υποβληθούν σε εμβολιασμό; Θα μπορούσαν να εξαναγκαστούν έστω και έμμεσα χωρίς τη συναίνεσή τους, ειδικά όταν η άρνησή τους μπορεί να συνεπάγεται τουλάχιστον κάποιες αρνητικές συνέπειες στην παροχή των υπηρεσιών τους; Εν προκειμένω, πράγματι δικαιολογείται ο εξαναγκασμός τους σε εμβολιασμό υπό την απειλή κυρώσεων ή δυσμενών συνεπειών, αρκεί αυτές οι δυσμενείς συνέπειες να επιβάλλονται με τον ηπιότερο δυνατό τρόπο και να μην είναι δυσανάλογες σε σχέση με την ανάγκη προφύλαξης και προστασίας της δημόσιας υγείας.
Πάντως, στην ελληνική έννομη τάξη υπάρχει ήδη σχετική νομοθεσία που προβλέπει τον πειθαναγκαστικό εμβολιασμό σε περιπτώσεις εγγραφής παιδιών σε βρεφονηπιακούς σταθμούς ή νηπιαγωγεία, απαιτώντας πιστοποίηση εμβολιασμού τους για μια κατηγορία παιδικών ασθενειών, με δικαιολογημένες βέβαια εξαιρέσεις. Αναφορικά μάλιστα με τη συγκεκριμένη περίπτωση, υπάρχει και σχετική νομολογία, συγκεκριμένα η απόφαση ΣτΕ 2387/2020, με την οποία κρίθηκε ότι η παρέμβαση στη σωματική ακεραιότητα του ατόμου δια του υποχρεωτικού εμβολιασμού δικαιολογείται συνταγματικά υπό δύο σωρευτικά προϋποθέσεις και δη: «α) ότι προβλέπεται από ειδική νομοθεσία, υιοθετούσα πλήρως τα έγκυρα και τεκμηριωμένα επιστημονικά, ιατρικά και επιδημιολογικά πορίσματα στον αντίστοιχο τομέα και β) ότι παρέχεται δυνατότητα εξαίρεσης από τον εμβολιασμό σε ειδικές ατομικές περιπτώσεις, για τις οποίες αυτός αντενδείκνυται».
Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι ως ένα βαθμό είναι συνταγματικά επιτρεπτή η κάμψη της αυτονομίας του προσώπου, προκειμένου να προστατευθεί η δημόσια υγεία και να αντιμετωπιστεί η τρέχουσα πανδημία. Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, είναι και το κατά πόσο είναι συνταγματικά αναγκαίος ο υποχρεωτικός εμβολιασμός, ούτως ώστε να μη θεωρηθεί αντισυνταγματική η παράλειψη του Κράτους να τον επιβάλλει. Λαμβάνοντας υπόψιν ποιο είναι το αναγκαίο ποσοστό του πληθυσμού που πρέπει να εμβολιασθεί (πάνω από 75%), προκειμένου να μειωθεί ουσιωδώς η μετάδοση της νόσου και να επιτευχθεί η συλλογική ανοσία, θα καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι το δικαίωμα στην υγεία ως υπέρτατο δημόσιο αγαθό θα έπρεπε να υπερισχύσει έναντι του δικαιώματος αυτοδιάθεσης του ατόμου, αν κριθεί μάλιστα ότι στις πρωτόγνωρες εποχές που ζούμε ο υποχρεωτικός εμβολιασμός αποτελεί και καθήκον κοινωνικής αλληλεγγύης κατά την έννοια του άρθρου 25 παρ. 4 του Συντάγματος. Ιδιαίτερη σημασία, πάντως, ενέχει το γεγονός να επιβληθεί ο υποχρεωτικός εμβολιασμός χωρίς φυσικό καταναγκασμό, αλλά μόνο με διοικητικές κυρώσεις, όπως για παράδειγμα το χρηματικό πρόστιμο ή την απαγόρευση πρόσβασης σε ορισμένους χώρους.
Συνεπώς, επίκληση πραγματοποιείται και σε αυτήν την περίπτωση στην ατομική ευθύνη και ενσυναίσθηση του εμβολιαζόμενου προσώπου, τόσο απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό όσο και απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, ενώ πολύ σημαντική ευθύνη ανήκει και στο κοινωνικό Κράτος δικαίου, το οποίο πρέπει να ενημερώνει ενδελεχώς τον πολίτη και να τον προστατεύει όχι μόνο με κατασταλτικό αλλά και με προληπτικό τρόπο!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Ο πειθαναγκασμός του προαιρετικού εμβολιασμού, άρθρο του Αντώνη Μανιτάκη, Διαθέσιμο εδώ
Εμβόλιο: Τα όρια της μη υποχρεωτικότητας, άρθρο του Χαράλαμπου Ανθόπουλου, Διαθέσιμο εδώ
Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός – Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ΄ Τμήμα) 2387/2020, άρθρο του Χαράλαμπου Τσιλιώτη, Διαθέσιμο εδώ
