Της Μαρίλιας Πλατσά,
Το 17ο αιώνα εμφανίζεται στο προσκήνιο της γαλλικής πολιτικής μία ιδιαίτερα χαρισματική φιγούρα, που με τη μεταχείριση ευφυών διπλωματικών τεχνικών και περίτεχνων γεωπολιτικών στρατηγικών, έμελλε να αναδείξει τη Γαλλία ως επικρατούσα δύναμη στην Ευρώπη. Τα εύσημα ανήκουν στον Καρδινάλιο Ρισελιέ, πρίγκιπα της Καθολικής Εκκλησίας, ο οποίος διετέλεσε πρώτος Πρωθυπουργός της χώρας το διάστημα 1624 έως 1642.
Στη διάρκεια του Μεσαίωνα στην ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής των αυτοκρατοριών επικρατούσε η αρχή της «οικουμενικότητας» (universality). Τόσο η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία όσο και η Καθολική Εκκλησία προωθούσαν τη φιλοδοξία της ιμπεριαλιστικής εξάπλωσης κάτω από το πέπλο μίας και μόνο αυτοκρατορίας. Η αντίληψη αυτή βασιζόταν στην αρχή ότι ο ανθρώπινος κόσμος καθρεφτίζει την τάξη που διαπνέει τους Ουρανούς. Το ρόλο, δηλαδή, του Θεού που κυβερνά τον Παράδεισο έχει αναλάβει στη γη ο Αυτοκράτορας, καθώς και ο Πάπας στην οικουμενική εκκλησία. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όμως, κατακερματίστηκε και η ιδέα της οικουμενικότητας εγκαταλείφθηκε, καθώς δεν υπήρχε πλέον γόνιμο έδαφος για την ευόδωσή της. Στη θέση της προωθήθηκε η αρχή της «ισορροπίας των δυνάμεων» (balance of power) σε συνδυασμό με το συμφέρον του κράτους (raison d’ etat). Τα κράτη που αναδύθηκαν από τη διάσπαση της Αυτοκρατορίας βρήκαν καταφύγιο στις δύο αυτές αρχές στην προσπάθειά τους να υποστηρίξουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους και να συνάψουν σχέσεις με τα υπόλοιπα. Ο Ρισελιέ καθ’ όλη τη θητεία του στα ηνία της χώρας, υπό τη Βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΓ΄, εφάρμοσε με ιδιαίτερο ζήλο και αδιάλειπτα τα σχέδιά του, ώσπου μετατράπηκαν σε παραδοσιακή εξωτερική πολιτική της χώρας για τους επόμενους τρεις αιώνες.
Πρακτικά το raison d’ etat υποδείκνυε ότι στο όνομα της ευημερίας του κράτους δικαιολογούταν η χρήση οποιουδήποτε εφικτού μέσου –ακόμα και πολέμου. Το εθνικό συμφέρον γινόταν αντιληπτό ως ο ανώτερος σκοπός, το ιερότερο καθήκον. Η ισορροπία των δυνάμεων υπαγόρευε, συμπληρώνοντας, ότι το κάθε κράτος επιδιώκοντας το προσωπικό ιδιοτελές συμφέρον του με κάποιον τρόπο θα συνέβαλε στην εξέλιξη και την επίτευξη ασφάλειας υπέρ των άλλων κρατών. Οι δύο αυτές έννοιες αποτελούσαν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος που κυβέρνησαν την ευρωπαϊκή ήπειρο τους επερχόμενους αιώνες.
Η στρατηγική του Ρισελιέ διακρίνονταν σε δύο άξονες: πρώτον, στην αποτροπή της κυριαρχίας της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων στην Κεντρική Ευρώπη, καθώς και την ανάληψη πρωταγωνιστικού ρόλου της Γαλλίας στην ήπειρο. Η Αυτοκρατορία των Αψβούργων την περίοδο εκείνη επεδίωκε την ανασύσταση της Καθολικής Οικουμενικότητας (Catholic Universality), η οποία προϋπέθετε την καταστολή των εντάσεων που προξενούσαν οι Προτεστάντες πρίγκιπες και την επιβολή σε αυτούς. Η εν λόγω τακτική που κατέληξε στον Τριακονταετή πόλεμο είναι γνωστή ως Αντιμεταρρύθμιση. Ο Ρισελιέ από την πλευρά του συνέβαλε σημαντικά στην επιμήκυνση του πολέμου αποδεικνύοντας την αντιφατική προσωπικότητά του. Εφόσον κατείχε τον τίτλο του κληρικού της Καθολικής Εκκλησίας, εύλογο θα θεωρούταν να ταχθεί με το μέρος του Αυτοκράτορα Φερδινάνδου Β΄ και να τον συνδράμει στην προσπάθεια επανένωσης της καθολικής ορθοδοξίας. Ωστόσο, ο Ρισελιέ υπερασπιζόμενος το δόγμα του raison d’ etat προέταξε το εθνικό συμφέρον της Γαλλίας έναντι της θρησκείας φτάνοντας μέχρι το σημείο να συμμαχήσει με τους Προτεστάντες.
Ο Καρδινάλιος αντιλαμβανόταν την κίνηση των Αψβούργων ως γεωπολιτική απειλή στα συμφέροντα της χώρας του. Ο πολιτικός χαρακτήρας, έστω με την πρόφαση της προάσπισης θρησκευτικών σκοπών, της τακτικής αυτής ήταν για αυτόν προφανής. Ο Ρισελιέ γνώριζε ότι αν η Αυστρία αναγόταν σε κυρίαρχη δύναμη στην Κεντρική Ευρώπη, η Γαλλία θα υποβιβαζόταν στη δεύτερη θέση. Ο φόβος ήταν μάλλον δικαιολογημένος δεδομένου ότι η χώρα περιτριγυριζόταν από αυστριακά εδάφη. Ο Καρδινάλιος που πάσχιζε να εξασφαλίσει την αποτυχία της Αντιμεταρρύθμισης δε δίστασε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που γεννήθηκε με την έκδοση του Διατάγματος για την Αποκατάσταση (Edict of Restitution) το 1629.
Το Διάταγμα όριζε ότι οι Γερμανοί προτεστάντες πρίγκιπες όφειλαν να επιστρέψουν το σύνολο των εδαφών που τους είχε δοθεί από την Εκκλησία το 1555. Την ίδια χρονιά προς εξυπηρέτηση του σχεδίου του, ο Ρισελιέ επέτρεψε στους Γάλλους προτεστάντες την ελεύθερη λατρεία της θρησκείας τους και προχώρησε σε χρηματοδότηση των Γερμανών προτεσταντών με σκοπό την εναντίωσή τους στους Αψβούργους. Στο όνομα του raison d’ etat ο Καρδινάλιος δε δίστασε να δωροδοκήσει, να χρηματοδοτήσει, να υποκινήσει και να συνάψει φιλίες με τους εχθρούς των εχθρών του. Για το Φερδινάνδο Β΄ η στάση αυτή ήταν αδιανόητη, για εκείνον η πεμπτουσία της ύπαρξης του κράτους είναι ακριβώς η εξυπηρέτηση της θρησκείας και σε καμία περίπτωση το αντίστροφο. Στο πλαίσιο αυτό, δεν ήταν διατεθειμένος να συμβιβαστεί με τους Προτεστάντες, αντίβαινε στην ηθική του. Παρόλα αυτά, το φιλόδοξο σχέδιο του Ρισελιέ στέφθηκε με επιτυχία επιμηκύνοντας τον πόλεμο που άρχισε το 1618 μέχρι το 1648. Η Γερμανία διαλυόταν, ενώ η Γαλλία παρακολουθούσε από τη θέση του νικητή.
Ο Ρισελιέ με την εξωτερική πολιτική που υιοθέτησε, ανέβαλε την ενοποίηση της Γερμανίας για δύο αιώνες, διατήρησε την κατακερματισμένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε πάνω από 300 επιμέρους κράτη, με αποτέλεσμα η Γερμανία να μη γίνει έθνος-κράτος. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η αποδυναμωμένη Γερμανία αποτελούσε συχνά πεδίο αψιμαχιών χάνοντας εκ του αποτελέσματος την ευκαιρία να συμμετέχει στο πρώτο κύμα υπερατλαντικής αποικιοποίησης. Συγχρόνως, η Γαλλία πέτυχε και την ολοκληρωτική επικράτησή της εναντίον της Ισπανίας στην αποφασιστική μάχη του Rocroi το 1643. Η αρχή του raison d’ etat όπως αποδείχθηκε ήταν ασφαλής, όμως, μόνο όταν βρισκόταν σε επιδέξια χέρια, διαφορετικά ήταν αυτοκαταστροφική. Υποδείκνυε ότι ο «σκοπός αγιάζει τα μέσα», δηλαδή όλα τα μέσα επιτρέπονται για τη διαφύλαξη του εθνικού συμφέροντος δίχως να θέτει όρια.
Όταν λοιπόν ο Ρισελιέ απεβίωσε οι ηγεμόνες, όπως ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ μεταχειρίστηκαν την ιδέα αυτή ως δικαιολογία για έναν αχαλίνωτο επεκτατισμό και την κήρυξη πλήθος πολέμων που εν τέλει αποδυνάμωσαν τη χώρα.
Ο Καρδινάλιος Ρισελιέ κληροδότησε τη Γαλλία με ένα σύστημα εξωτερικής πολιτικής θεμελιωμένο στον κανόνα του raison d’ etat το οποίο ακολουθήθηκε και για τους επόμενους τρεις αιώνες. Παράλληλα, ανέδειξε τη χώρα σε ηγέτιδα δύναμη στον ευρωπαϊκό χώρο, εξοντώνοντας τις πιθανές απειλές προς την ακεραιότητά της, διευρύνοντας σημαντικά τα σύνορά της και καθιστώντας την το πρώτο έθνος-κράτος. Υπό τις υποδείξεις και τους οξυδερκείς ελιγμούς του, η Γαλλία το 17ο ήταν η αδιαμφησβήτητη αρχηγός της ηπείρου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Henry Kissinger, Diplomacy, New York 1994, σελ. 56-77
- Iskander Rehman, Raison d’ Etat: Richelieu’s Grand Strategy During the Thirty Years’ War, Texas National Security Review, Vol 2, 3 June 2019, Διαθέσιμο εδώ
