Της Ελένης Μακράκη,
Στις 2 Δεκεμβρίου 1921 γεννιέται στη Νάξο ο Ιάκωβος, το έκτο παιδί του καταγόμενου από τη Χίο Στέφανου Καμπανέλλη και της Στέλλας Λάσκαρη. Στις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου χτίζει μια αχώριστη ως το θάνατο φιλία με το συμμαθητή του, Μανώλη Γλέζο.
Το 1935, η οικογένεια Καμπανέλλη εγκαθίσταται για οικονομικούς λόγους στην Αθήνα. Ο ίδιος δουλεύει τα πρωινά και τ’ απογεύματα παρακολουθεί μαθήματα τεχνικού σχεδίου στη Σιβιτανίδειο. Συναναστρέφεται με συνομήλικούς του, οι οποίοι έμελλε να γίνουν σημαντικοί άνθρωποι του πνεύματος για την Ελλάδα. Ανάμεσά τους ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης, ο λογοτέχνης Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο αδερφός του πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας Κωστής Κοτζιάς, ο ποιητής και στιχουργός Δημήτρης Χριστοδούλου και ο συγγραφέας Ρένος Αποστολίδης.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο Καμπανέλλης, όντας Εβραίος, σχεδιάζει από κοινού με ένα φίλο του τη φυγή τους από τη χώρα, όμως συλλαμβάνονται σε έναν έλεγχο στο Ίνσμπρουκ και μετά από μια συνοπτική ανάκριση στη Βιέννη, καταλήγει στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως Μαουτχάουζεν. Στο βιβλίο του «Μαουτχάουζεν» αφηγείται τις μνήμες του από το κέντρο εξοντώσεως: «Εκεί ο Ες-Ες τον έχωνε ανάμεσα στο φράχτη και τον πυροβολούσε. Ύστερα έγραφε σ’ ένα μπλοκ: «Ο υπ’ αριθ. 137.566 κρατούμενος αποπειραθείς να δραπετεύσει εξετελέσθη επί τόπου». Αυτή τη σημείωση την κρατούσε για τη βραδινή αναφορά. Έγραφε, όμως, άλλη μια και την καρφίτσωνε πάνω στο σκοτωμένο: Μόνο η πειθαρχία οδηγεί στην ελευθερία.». Όσα έζησε εκεί, καθόρισαν τη μετέπειτα καλλιτεχνική του πορεία, αφήνοντάς μας έργα μείζονος σημασίας, όπως το μελοποιημένο από το Μίκη Θεοδωράκη ποίημα «Άσμα Ασμάτων». Το στρατόπεδο απελευθερώθηκε στις 5 Μαΐου του 1945 και ο ίδιος εξελέγη από τους συγκρατουμένους του αντιπρόσωπος στη Διεθνή Επιτροπή για την ανάρρωση και την επιστροφή τους στις πατρίδες τους.
Μεταπολεμικά ο Καμπανέλλης στρέφεται κυρίως στο θέατρο. Η απουσία απολυτηρίου Γυμνασίου δεν του επιτρέπει να σπουδάσει σε δραματική σχολή και έτσι αφοσιώνεται στη συγγραφή θεατρικών παραστάσεων. Το 1946 γράφει το «Άνθρωποι και Ημέρες», που, όμως, παραμένει ανέκδοτο. Το ντεμπούτο του γίνεται το 1950 με το «Χορός πάνω στα στάχυα» και ακολουθούν ακόμη πολλά έργα για την ελληνική σκηνή. Το σενάριο «Η Στέλλα με τα κόκκινα γάντια» γίνεται αφορμή για να γνωρίσει τη Μελίνα Μερκούρη. Γνωστός στο ευρύ κοινό έγινε το 1956 με το έργο «Έβδομη μέρα της Δημιουργίας». Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου θέτει σε αναστολή την καλλιτεχνική δημιουργία του Καμπανέλλη μέχρι το 1970, οπότε και ανεβάζει το έργο «Η αποικία των τιμωρημένων».
Το 1972, ο Κώστας Καζάκος και η Τζένη Καρέζη αποφασίζουν να κάνουν μια παράσταση «κάτι σαν λαϊκό πανηγύρι, να κλείνει μέσα του πολλή ρωμιοσύνη… και μέσα από τη σάτιρα, τον αυτοσαρκασμό, το γέλιο και το δάκρυ, να μιλήσουμε για τους καημούς και τα όνειρα της φυλής μας, για προδομένους αγώνες, για προδομένες ελπίδες…και πάνω απ’ όλα για ομορφιά. Για την ομορφιά αυτού του λαού, που δεν παύει ποτέ να αγωνίζεται, να προδίδεται, να πιστεύει και να συνεχίζει τον αγώνα του, διατηρώντας τις ρίζες του αναλλοίωτες αιώνες τώρα.». Απευθύνονται στον Καμπανέλλη, ο οποίος δίνει σε αυτή την ιδέα σάρκα και οστά και την κάνει να ακούσει στο όνομα «Το Μεγάλο Μας Τσίρκο».
Η παράσταση ανέβηκε το 1973 και αποτέλεσε σήμα κατατεθέν του αντιδικτατορικού αγώνα. Οι έντονα πολιτικοί διάλογοι και οι στίχοι που έγραψε για την παράσταση, ο Καμπανέλλης σημάδεψαν μια εποχή. Η φωνή του Νίκου Ξυλούρη έδωσε άλλη πνοή στα τραγούδια, που συγκινούν και αφυπνίζουν έως και σήμερα τον κόσμο και οι στίχοι του ποιητή έχουν μια ανεξίτηλη θέση στη μνήμη, με χαρακτηριστικό το «Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι, μην έχεις πια την πείνα για καμάρι. Οι αγώνες που ‘χεις κάνει δε φελάνε το αίμα το χυμένο αν δε ξοφλάνε.».
Στα χρόνια της Μεταπολίτευσης, ο Καμπανέλλης συνεχίζει τη συγγραφή σεναρίων μέχρι το 1981, οπότε αναλαμβάνει τη διεύθυνση ραδιοφωνίας της ΕΡΤ και αποσύρεται για λίγο από το χώρο του θεάτρου. Επιστρέφει το 1989 με το έργο «Ο αόρατος θίασος». Το 1991, με το έργο «Ο δρόμος περνά από μέσα», ασκεί κριτική στη μικροαστική κοινωνία της διαφθοράς και του «κιτς» νεοπλουτισμού, κερδίζοντας κοινό και κριτικούς.
Ο Καμπανέλλης τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις και υπήρξε, εκτός από θεατρικός συγγραφέας και στιχουργός, σεναριογράφος κινηματογραφικών ταινιών, ραδιοφωνικός παραγωγός και αρθρογράφος στις εφημερίδες «Ελευθερία» (1963-1965), «Ανένδοτος» (1965-1966) και «Τα Νέα» (1975). Εκλέχθηκε επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου, της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Θεσσαλονίκης και του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και το 1999 αναγορεύτηκε Ακαδημαϊκός στη νέα έδρα του Θεάτρου στην Ακαδημία Αθηνών. Επίσης, από το 2003 έως το 2007 διετέλεσε Πρόεδρος της Βουλής των Εφήβων.
Σήμερα, συμπληρώνεται μια δεκαετία από το «φευγιό» του Ιάκωβου Καμπανέλλη, ενός ανθρώπου που υπηρέτησε πολυτρόπως την ελληνική τέχνη. Ο μεγάλος αυτός καλλιτέχνης, σε συνέντευξή του λίγο πριν πεθάνει, έδωσε μία και μόνο συμβουλή στη νέα γενιά: «Να τραγουδάτε…να χορεύετε. Οι άνθρωποι που ακούνε τραγούδια, όση ώρα κρατάει μια συναυλία, θα έλεγα εγώ, γίνονται πολύ καλύτεροι απ’ ό,τι είναι πριν αρχίσει η συναυλία και αφού τελειώσει. Λοιπόν, μένετε σε μια συναυλία!»
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ιάκωβος Καμπανέλλης, επίσημη ιστοσελίδα, διαθέσιμη εδώ
- «Το μεγάλο μας τσίρκο»: Μια σπουδαία παράσταση που έγινε αντιχουντικό σύμβολο, Ημερόδρομος, διαθέσιμο εδώ
- Απόσπασμα από το αφηγηματικό έργο «Μαουτχάουζεν του Ιάκωβου Καμπανέλλη, Αποτυπώματα, διαθέσιμο εδώ
- Συμβουλές Ιακ. Καμπανέλλη προς τους νέους!, Youtube, διαθέσιμο εδώ
