Το δίκαιο του πολέμου υπό το πρίσμα της Ελληνικής Επανάστασης

Του Νικόλαου Τσελέντη,

Ανέκαθεν, από τη δημιουργία των πρώτων κοινοτήτων στον κόσμο, υπήρξε έντονη η επιθυμία των ανθρώπων για συνεργασία. Ενωμένοι με δεσμούς αίματος κι όχι μόνο, προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν την αρμονική διαβίωσή τους σε έναν τόπο. Φυσικά, η εγκατάσταση σε μία περιοχή ήταν μία διόλου εύκολη υπόθεση, καθώς σε πολλές περιπτώσεις το έδαφος δεν ήταν ακατοίκητο. Η παρουσία άλλων ομάδων στον ίδιο χώρο προκαλούσε αναπόφευκτα εγγενείς συγκρούσεις, οι οποίες επιλύονταν είτε με αμοιβαίες υποχωρήσεις είτε με την προσφυγή στη χρήση βίας. Γίνεται εύκολα αντιληπτό πως ό,τι αδυνατούσε να επιτύχει η πολιτική, το κατάφερνε ο πόλεμος με διαφορετικά μέσα.

Προέλευση του δικαίου του πολέμου

Προκειμένου να αποφευχθεί η υπέρμετρη βία κατά τη διάρκεια των συρράξεων, ήδη από τα αρχαία χρόνια άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτοι κανόνες δικαίου του πολέμου. Επί παραδείγματι, στην αρχαία Ελλάδα, με τις αναφορές του Ομήρου, του Θουκυδίδη, του Αριστοτέλη, καταγράφονται ορισμένες ρυθμίσεις που αφορούν στην εκεχειρία, την προστασία των αδυνάτων, το σεβασμό προς τους νεκρούς. Παρόμοιες συμπεριφορές υιοθετήθηκαν και στην αρχαία Κίνα, την Ινδία, την Περσία, όπου τα διδάγματα φιλοσοφιών διαμόρφωναν αντιλήψεις σχετικά με το σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή και τον περιορισμό των καταστροφών. Κατά το Μεσαίωνα, σημειώθηκε η μεγάλη αλλαγή στο δίκαιο του πολέμου, με την ανάπτυξη του δόγματος του «δίκαιου πολέμου». Η θεώρηση αυτή προέρχεται από την Ισπανία και ειδικότερα από τον Francisco de Vitoria, ο οποίος ανέφερε πως η μόνη δικαιολογία για τη διεξαγωγή του πολέμου είναι η αδικία, όπως προσδιορίζεται από την εφαρμογή του φυσικού νόμου που ήταν κοινός για όλους.

Τον 17^ο αιώνα, μέσω διδαγμάτων από διεθνολόγους, συντέθηκαν οι βάσεις της ανθρωπιστικής ιδέας. Ένας εξ αυτών, ο Hugo Grotius, Ολλανδός δικηγόρος, στο έργο του ‘‘De Jure Belli Ac Pacis’’ (1625) δημιούργησε κατηγορίες «μη μαχητών», οι οποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται με το δέοντα σεβασμό σε κάθε περίσταση. Οι γυναίκες, τα παιδιά, οι έμποροι έχαιραν αυτής της ανθρωπιστικής μεταχείρισης. Αργότερα, ο Διαφωτισμός προσέδωσε ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα στο σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που σε κάθε περίσταση μεταφραζόταν σε συγκεκριμένους κανόνες, με το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» (1762) του Ρουσσώ και το «Φιλοσοφικό Λεξικό» (1764) του Βολταίρου. Τέλος, η Αμερικανική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1776 και η Γαλλική Διακήρυξη του 1789 θεμελίωσαν τις ύψιστες αξίες της ελευθερίας και αποτέλεσαν υποδείγματα για τον υπόλοιπο κόσμο.

Ελληνική Επανάσταση

Τούτων λεχθέντων και επ’ αφορμή των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, θεωρήθηκε αναγκαία η εκ βαθέως ανάλυση του δικαίου πολέμου, αναφορικά με τις εχθροπραξίες μεταξύ των Ελλήνων και των Οθωμανών. Αρχικά, αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι το θέρετρο των πρώτων στρατιωτικών επιχειρήσεων ήταν οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και η Πελοπόννησος. Εκεί, οι Έλληνες, πλην της Μάνης, φαίνονταν τελείως απροετοίμαστοι στρατιωτικά, οργανωμένοι μόνον κατά ομάδες, οικογένειες και επαρχίες. Άλλωστε, για μία μεγάλη μερίδα ανθρώπων, ο πόλεμος με τους Οθωμανούς περιοριζόταν στην απομάκρυνση των δεύτερων από τα πατρώα εδάφη τους. Φαινόταν δηλαδή πως επρόκειτο για εξεγέρσεις τοπικού χαρακτήρα, δίχως την προαπαιτούμενη ενότητα που χρειαζόταν για να θεωρηθούν οι συγκρούσεις ως ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας ενάντια στον οθωμανικό ζυγό.

Η εικόνα αυτή, όμως, άλλαξε άρδην μετά την κατάληψη της Τρίπολης στις 23 Σεπτεμβρίου του 1821. Η επιτυχία των ελληνικών στρατευμάτων δημιούργησε ένα εύφορο έδαφος στην Πελοπόννησο και κατά συνέπεια εκδηλώθηκε η επιθυμία συγκρότησης μίας κυβέρνησης, που θα προάσπιζε τα συμφέροντα των επαναστατών. Στις 20 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, συναθροίστηκαν 60 εκπρόσωποι από διάσπαρτα μέρη της χώρας και ξεκίνησαν οι διαβουλεύσεις της Α’ Εθνοσυνέλευσης. Το απότοκο αυτής ήταν η σύνταξη του Συντάγματος της Επιδαύρου, στο οποίο προτασσόταν η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, εμπνευσμένη άμεσα από τις δύο μεγάλες Επαναστάσεις του περασμένου αιώνα, της Αμερικανικής και της Γαλλικής. Επιπλέον, δηλωνόταν ρητώς η βούληση σύστασης ενός ανεξάρτητου κράτους, μέσω του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Πράγματι, η εξέλιξη αυτή έδωσε στην Ελληνική Επανάσταση την απαραίτητη νομιμοποίηση και κατέδειξε τον απώτερο σκοπό του εγχειρήματος αυτού∙ την ελευθερία.

Υπεισέρχοντας στο πεδίο της μάχης, τα απείθαρχα ελληνικά στρατεύματα, το καθένα υπό τη δική του ξεχωριστή ηγεσία ενός καπεταναίου ή προεστού, πολεμούσαν με αυταπάρνηση με κάθε λογής οπλισμό, χρησιμοποιώντας από μαχαίρια και τουφέκια μέχρι και σουβλιά. Μάλιστα, τόσο η ελληνική όσο και η οθωμανική πλευρά δε δίσταζαν να προβούν σε βίαιες πρακτικές, όπως το κόψιμο κεφαλών, αυτιών, μυτών, διότι οι πολεμιστές αποκόμιζαν μεγαλύτερα χρηματικά ποσά από τους αρχηγούς τους, που τους τιμούσαν με τον τρόπο αυτό για την ανδρεία τους. Περαιτέρω, εξαντλούσαν όλα τα μέσα που διέθεταν για να εξοντώσουν τον εχθρό, εφαρμόζοντας σπουδαίες στρατηγικές. Πιο αναλυτικά, ορώμενοι την αδιαφορία ή και το φόβο πολλών Ελλήνων για τη συμμετοχή τους στην Επανάσταση, απέστελλαν στις περιοχές τους πτώματα των Οθωμανών ή έκαιγαν τζαμιά, ούτως ώστε να προκληθεί η αντίδραση από τον εχθρό και να εισβάλλουν στις περιοχές αυτές, όπου διαπράχθηκε η ατίμωση των νεκρών τους και των ιερών τους. Στο θέαμα, λοιπόν, της επικείμενης οθωμανικής απειλής, οι Έλληνες που έως τότε δείλιαζαν, αναγκάζονταν να πολεμήσουν με αυταπάρνηση. Μία ακόμη πολύ δημοφιλής τακτική των ελληνικών στρατευμάτων ήταν ο αποκλεισμός των Οθωμανών εντός των τειχών ενός κάστρου ή μίας πόλης, υποχρεώνοντάς τους σε παράδοση, εξαιτίας της πείνας. Στο σημείο αυτό, ιδιαίτερης μνείας χρήζει και η τακτική της καμένης γης από τον Κολοκοτρώνη εναντίον του Δράμαλη, στις 26 Ιουλίου 1822, με την οποία ο στρατός του Δράμαλη αντιμετώπισε σοβαρά επισιτιστικά προβλήματα λόγω των κατεστραμμένων σπαρτών, προκαλώντας την εξολόθρευσή του.

Μετά το πέρας της πολιορκίας και της ανακοίνωσης της θέλησης των πολιορκημένων να παραδοθούν, ακολουθούσαν τα «ρεχέμια». Επί της ουσίας αποτελούσαν ένα είδος συμφωνίας ως προς την αντιμετώπιση των ηττημένων. Κατά την έξοδό τους από την πόλη ή το κάστρο στο οποίο βρίσκονταν, πραγματοποιείτο μία κοινή παραδοχή των αντιμαχόμενων πλευρών για τη συμπεριφορά τους τόσο στους νεκρούς, ακολουθώντας τις διαδικασίες της ταφής κατά το έθιμο της θρησκείας τους, όσο και στους αιχμαλώτους, σεβόμενοι το δικαίωμά τους στη ζωή. Φυσικά, ουκ ολίγες φορές σημειώθηκαν παραβιάσεις σε αυτού του είδους τις συμφωνίες, κυρίως από τη μεριά των Ελλήνων, προξενώντας ανώφελο πόνο και υπερβολική αιματοχυσία. Επίσης, μία ακόμη άτυπη σύμβαση ανάμεσα στους Έλληνες και τους Οθωμανούς αφορούσε στις ώρες διεξαγωγής των συγκρούσεων. Καθότι οι περισσότερες μάχες δόθηκαν από τον Απρίλιο μέχρι το Νοέμβριο και η ζέστη ήταν αφόρητη, είχε συμφωνηθεί η παύση τους κατά τις μεσημεριανές ώρες, προκειμένου να μπορέσουν τα στρατεύματα να ανακτήσουν τις δυνάμεις τους.

Το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο σήμερα

Το ΔΑΔ αποτελεί δημιούργημα του Ερρίκου Ντυνάν, ο οποίος μέσα από το βιβλίο του «Αναμνήσεις από το Σολφερίνο» περιέγραφε μία από τις αιμοσταγείς μάχες του 19^ου αιώνα. Το πόνημα αυτό έδωσε το έναυσμα για την πρώτη Σύμβαση της Γενεύης του 1864, που περιείχε δέκα άρθρα κυρίως για τα θύματα του πολέμου. Μετέπειτα, σημειώθηκε αναθεώρηση της υπάρχουσας Σύμβασης και εν τέλει προστέθηκαν κι άλλες διατάξεις, καταλήγοντας στις 4 Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και στα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977, οι οποίες χαίρουν ισχύος μέχρι σήμερα.

Σύμφωνα με τις ανωτέρω Συμβάσεις, κατά τη διάρκεια μίας ένοπλης σύρραξης όλοι οι τραυματίες, ασθενείς και οι πολίτες τυγχάνουν σεβασμού και προστασίας, δηλαδή ανθρωπιστικής μεταχείρισης. Αξίζει να επισημανθεί ότι ως τραυματίες δε θεωρούνται μόνον όσοι τραυματίζονται στο πεδίο μάχης, αλλά οποιοσδήποτε έχει ανάγκη ιατρικής φροντίδας στη διάρκεια ένοπλης σύρραξης ή κατοχής (έγκυες γυναίκες, νεογέννητα, ηλικιωμένοι). Επιπρόσθετα, καταγράφονται πλέον οι απαγορευμένες μέθοδοι πολέμου, οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι: 1) η δήλωση ότι δεν θα επιβιώσει κανείς (no quarter), 2) η λεηλασία, δηλαδή η κλοπή, λαφυραγώγηση μη στρατιωτικών αντικειμένων, 3) η απαγόρευση αντιποίνων εναντίον προστατευόμενων προσώπων, 4) η λιμοκτονία των αμάχων στη διάρκεια πολιορκίας, κατοχής, αποκλεισμού. Όλοι αυτοί οι περιορισμοί που απαντώνται τη σύγχρονη εποχή στο ΔΑΔ, ήταν οι κύριες μέθοδοι πολέμου ένθεν και ένθεν.

Συνοψίζοντας, ο πόλεμος φέρνει στο φως την πιο άγρια μορφή του ανθρώπου. Οι κανόνες του δικαίου μπορεί να έχουν συμβάλλει στην οριοθέτηση των εχθροπραξιών, αλλά δεν αρκούν για να εξαλειφθούν οι ακραίες μορφές βίας. Τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης σηματοδοτούν τον εορτασμό της ανεξαρτησίας των Ελλήνων από την οθωμανική κυριαρχία και όχι την αναπόληση των ειδεχθών εγκλημάτων που διαπράχθηκαν τότε. Ας ελπίσουμε, λοιπόν, η Ελευθερία, που πολλές φορές ξεχνάμε να εκτιμούμε, να καταστεί εφικτή για όλους τους πονεμένους λαούς του κόσμου.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Σημειώσεις Σεμιναρίου με τίτλο: «Η Επανάσταση του 1821. Ένα δύσκολο εγχείρημα μιας περίπλοκης κοινωνίας». Διδάσκουσα: Μαρία Ευθυμίου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης – Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας. Διαθέσιμο εδώ
• Π. Κακαλέτρης ‘Τα άτακτα στρατιωτικά σώματα των Ελλήνων κατά την Επανάσταση του 1821’ Σε Συλλογικό Έργο (2021) Στρατιωτική Ιστορία – Η Ελληνική Επανάσταση – Αφιέρωμα 200 Χρόνια. Αθήνα: Εκδ. Γκοβόστη
• Π. Γιαννακακη, Σ. Μπαράλντι (1995) Πινακοθήκη των ηρώων του 1821 – Κολοκοτρώνης – η αδούλωτη γενιά. Αθήνα: Εκδ. Στρατίκη
• Μ. Ν. Μαρούδα (2015), Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Αθήνα: Εκδ. Ι. Σιδέρης
• Σ. Περράκης, Μ. Ν. Μαρούδα (2016), Διεθνής Δικαιοταξία. Θεωρία και Εφαρμογή Διεθνούς Δικαίου (Δεύτερη Έκδοση). Αθήνα: Εκδ. Ι. Σιδέρης