Του Τάσου Μοσχονά,
Η ιστορική επέτειος των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης συνοδεύεται, όπως είναι γνωστό, από ένα πλούσιο πρόγραμμα εκδηλώσεων και δρώμενων.
Για το Ελληνικό κράτος και την εκάστοτε Κυβέρνηση, οι εθνικές επέτειοι ιστορικά ήταν πάντοτε μια καλή ευκαιρία, πλην του φόρου τιμής στους ήρωες, να προσδιορίσουν μια πολιτική ατζέντα και να ορίσουν τη σχέση του Κράτους τόσο με την Εκκλησία όσο και με τους πολίτες, αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα και λοιπά ζητήματα της εποχής. Πάμε, λοιπόν, να κάνουμε μια αναδρομή στους εορτασμούς των «Ιωβηλαίων» των 50, 100 και, πιο πρόσφατα, των 150 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης!
1871: O εορτασμός της πεντηκονταετηρίδας… έναν μήνα αργότερα
Εν έτει 1871, το Ελληνικό κράτος επιθυμούσε όσο τίποτα άλλο την επίτευξη εθνικής ενότητας και την άμβλυνση των αντιθέσεων μιας κοινωνίας νέας, δίχως παγιωμένη ταυτότητα. Ο εορτασμός της Πεντηκονταετηρίδας της Ελληνικής Επανάστασης απηχεί αυτές ακριβώς τις επιδιώξεις.
Εορτασμοί συμβολικού χαρακτήρα λαμβάνουν χώρα στην πρωτεύουσα, με την ανέγερση αδριάντων μεγάλων μορφών της Ελληνικής Επανάστασης στον κήπο των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπως του Αδαμάντιου Κοραή, του Ρήγα Βελεστινλή και του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε’. Ο τελευταίος θα έχει δε με έναν ιδιάζοντα τρόπο κεντρικό ρόλο στους εορτασμούς.
Ως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως στις αρχές του 1821, ο Γρηγόριος Ε’, αφού αφόρισε τους Επαναστάτες μετά το ξέσπασμα του πολέμου στη Μολδοβλαχία τον Φεβρουάριο του 1821, με φιρμάνι του Σουλτάνου φυλακίστηκε, βασανίστηκε και εν τέλει απαγχονίστηκε στις 10 Απριλίου του ίδιου έτους. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Οδησσό, όπου και ενταφιάστηκε. Μετά από 50 χρόνια θα λαμβανόταν η απόφαση να μεταφερθεί στην Αθήνα.
Μετά από την εξέλιξη αυτή, και με αφορμή την υποδοχή του σκηνώματος του Εθνομάρτυρα Γρηγορίου του Ε’, οι Ελληνικές αρχές αποφασίζουν να μετακινήσουν την ημερομηνία του εορτασμού από την 25η Μαρτίου στην 25η Απριλίου. Με τη ρωσική βοήθεια σημαντική και παρά τον αρχικό δισταγμό των τουρκικών αρχών να προσφέρουν διέλευση από τον Βόσπορο, το λείψανο παραδόθηκε από την Οδησσό και έφτασε με το καταστόλιστο ατμόπλοιο «Βυζάντιον» στον Πειραιά στις 14 Απριλίου του 1871.
Στον Σιδηροδρομικό Σταθμό Αθηνών το σκήνωμα έγινε δεκτό από τους μεγαλύτερους πολιτειακούς και εκκλησιαστικούς φορείς της χώρας. Μεταξύ αυτών, ο Βασιλέας Γεώργιος και η Βασίλισσα Όλγα. Μεγάλη πομπή ξεκίνησε την 25η Απριλίου από τον σταθμό και, περνώντας από τις οδούς Πειραιώς και Σταδίου, αλλά και την πλατεία Ομονοίας, το λείψανο εν τέλει διεκομίσθη στη Μητρόπολη Αθηνών, όπου και παραμένει μέχρι σήμερα. Είναι φανερό πως σκοπός του κράτους ήταν να συνδέσει τον θάνατο του Πατριάρχη με την επέτειο της Επανάστασης, αλλά και να τονίσει τον αδιάσπαστο δεσμό του με την Εκκλησία και τη χριστιανική πίστη.
1921: Η εκατονταετηρίδα που γιορτάστηκε μετά από 9 χρόνια
Το 1921, το Ελληνικό κράτος βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση στη Μικρά Ασία. Με τη «Μεγάλη Ιδέα» στο προσκήνιο και το εθνικό πνεύμα κλονισμένο από τον Εθνικό Διχασμό των προηγούμενων χρόνων, η Εκατονταετηρίδα ξεκίνησε να προετοιμάζεται ήδη από το 1918.
Υπεύθυνη για την οργάνωση των εορτασμών ήταν η συσταθείσα το 1918 «Κεντρική Επιτροπή Εκατονταετηρίδας», γνωστής και ως ΚΕΕ, επί Κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου. Την ΚΕΕ αρχικά στελέχωσαν μεγάλες φυσιογνωμίες, όπως ο μετέπειτα Πρωθυπουργός της χώρας Θεμιστοκλής Σοφούλης και ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης. Οι εκλογές του 1921, όμως, αλλάζουν τα δεδομένα. Η νέα Κυβέρνηση του Δημητρίου Γούναρη σπεύδει να αντικαταστήσει τα μέλη της Επιτροπής με αντιβενιζελικούς και στρέφει την πολιτική της στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Η χώρα δεν ήταν έτοιμη για εορτασμούς. Τον Απρίλιο του 1921, αποφασίζεται η αναβολή της Εκατονταετηρίδας μέχρι το έτος των εκατό χρόνων από την αναγνώριση της ανεξαρτησίας, το 1930. Η μοναδική συμβολική κίνηση «αναγνώρισης» της επετείου το 1921 έγινε από την Εκκλησία, που αγιοποίησε τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, σε μια κίνηση που προκάλεσε αντιδράσεις, καθώς παραβίαζε την αρμοδιότητα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως να προβαίνει σε κατατάξεις Οσίων και Μαρτύρων. Παράλληλες ομιλίες με αφορμή την επέτειο έλαβαν χώρα και στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός», με την παρουσία πολιτειακών και εκκλησιαστικών φορέων.
Με τη Μικρασιατική Καταστροφή να προκαλεί ένα τεράστιο πλήγμα στο ελληνικό ηθικό, η ΚΕΕ είχε «παγώσει» μέχρι την ανασύστασή της το 1928 επί της νέας Κυβέρνησης Βενιζέλου. Στελεχωμένη από τον πρώην Πρωθυπουργό Αλέξανδρο Ζαΐμη και τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο ως Πρόεδρο και Αντιπρόεδρο αντίστοιχα, η ΚΕΕ σχεδίασε και διεκπεραίωσε μέσα σε δύο χρόνια ένα φιλόδοξο πρόγραμμα εορτασμών με τρεις άξονες.
Ο πρώτος στόχευε στη δημιουργία μιας μεγάλης έκθεσης, που έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 1930, μετά από πραγματική «διαμάχη» των πόλεων, στη Θεσσαλονίκη. Ο δεύτερος προσδοκούσε στην ανέγερση μνημείων, κατασκευών και δομών που θα αναγνώριζαν την Επανάσταση και θα αναβάθμιζαν τη χώρα. Στο πλαίσιο αυτό, ανεγέρθηκε το 1930 στην περιοχή του Πεδίου του Άρεως «Ηρώον» της Επανάστασης, θέτοντας τα θεμέλια για την ανάπτυξη του πάρκου λίγα χρόνια αργότερα. Το ίδιο έτος, το ως τότε «Βασιλικό Θέατρο» μετονομάστηκε σε Εθνικό, ενώ ιδρύθηκε και το Μουσείο Μπενάκη στο κτίριο της οδού Βασιλίσσης Σοφίας. Ο τρίτος άξονας του προγράμματος αφορούσε την καλλιτεχνική δημιουργία. Πλήθος προσωπογραφιών και γραμματοσήμων αφιερωμένων στην Επανάσταση δημιουργήθηκαν, ενώ δρομολογήθηκε η συγγραφή και έκδοση μιας «Χρυσής Βίβλου», ενός πανελλήνιου λευκώματος για την εκατονταετηρίδα. Από τις δράσεις αυτές συνάγεται πως ο εορτασμός της επετείου των 100 χρόνων στόχευε περισσότερο στην οικονομική ανάταση και τον εκμοντερνισμό του Ελληνικού κράτους μέσω ενός ισχυρού επαναπροσδιορισμού της «ελληνικότητας».
1971: 150 χρόνια από την Επανάσταση εν μέσω Χούντας
Η 150ηρίδα της Επανάστασης το 1971 βρίσκει τη χώρα σε καθεστώς στρατιωτικής δικτατορίας. Με όπλο την προπαγάνδα, η κυβέρνηση των συνταγματαρχών επιθυμούσε όσο τίποτα άλλο έναν εορτασμό με έντονα εθνικιστική χροιά ώστε να προβληθεί ένα επίπλαστο μεγαλείο και να «φρονηματιστεί» η «μαθητιώσα και φοιτητιώσα» νεολαία.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, η Χούντα προγραμμάτισε εκδηλώσεις-υπερπαραγωγές σε ολόκληρη τη χώρα, με κοινό το στοιχείο της υπερβολής και της συρραφής διαφορετικών ιστορικών περιόδων του Ελληνισμού, που ελάχιστα συνδέονται. Στις εκδηλώσεις αυτές, αρκετές εκ των οποίων έλαβαν χώρα στο Παναθηναϊκό στάδιο, αρχαιοελληνικοί χιτώνες συναντούσαν το Βυζάντιο και μετέπειτα τους ήρωες της Επανάστασης. Ιστορικά σύμβολα γελοιοποιήθηκαν σε μια σειρά εκδηλώσεων στην οποία μαθητές και φαντάροι προσπαθούσαν να αποδείξουν πως η εθνική ταυτότητα των Ελλήνων ακολουθεί μια ευθεία γραμμή με κοινό άξονα το μεγαλείο και την ανωτερότητα του έθνους.
Ιδιαίτερη μέριμνα στους εορτασμούς υπήρχε και για τη «διάπλαση» των μαθητών. Με σχετική εγκύκλιο του Υπουργείου Παιδείας, διατάχθηκε τα σχολεία να διακοσμηθούν με εικόνες των ηρώων σε ειδικές κορνίζες που θα τοποθετούντο σε κεντρικά σημεία μαζί με αποφθέγματα και ρήσεις τους. Συμπληρωματικά, μεγαφωνικές εγκαταστάσεις θα μετέδιδαν σε κάθε διάλειμμα εθνικά και δημοτικά τραγούδια, ενώ οι μαθητές, επιπλέον, θα έπρεπε να συμμετέχουν σε παρελάσεις και γιορτές γεμάτες χορούς και παραδοσιακές φορεσιές. Αυτή η δημόσια γιορτή γεμάτη κιτς και γραφικά στοιχεία, συγκριτικά με τις προηγούμενες, δεν είχε κανέναν άλλο σκοπό παρά την επίδειξη.
Ο Ελληνισμός και η ελληνικότητα για τη Χούντα δεν ήταν εξελίξιμες ιδιότητες στον χρόνο. Η Ελλάδα ήταν ήδη υπέροχη, ήδη ανώτερη πολιτισμικά, δίχως ποτέ το ηθικό της να καμφθεί. Η ιστορία έχει δείξει με τον καλύτερο τρόπο πως τέτοιου είδους «φανφαρόνικες» εκδηλώσεις, δίχως τη βούληση και τη στήριξη του λαού, πανηγυρικά διαγράφονται από τη συλλογική μνήμη και δεν τιμούν τους ήρωες και τα πραγματικά μηνύματα της Ελληνικής Επανάστασης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μενάρδου Σ., 1821-1921: Τρεις λόγοι, Ελευθερουδάκης, Αθήνα 1921, σσ. 29, 44-48
- Ανατέμνοντας το 1821, Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ
- Από το 1971 της χούντας στο 2021, Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ
- Το «Πανελλήνιον Λεύκωμα» για την εκατονταετηρίδα 1821-1921, Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ
- Πώς γιορτάζεται μια επέτειος, Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ
- Ο εορτασμός της πεντηκονταετηρίδας του 1821, Nobile, διαθέσιμο εδώ
- Ο εορτασμός της πρώτης εκατονταετηρίδας του 1821, Fractal, διαθέσιμο εδώ
- Ο εορτασμός της εκατονταετηρίδας της Ελληνικής Επανάστασης, Αμφικτύων, διαθέσιμο εδώ
- Πώς γιορτάστηκαν τα 100 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, Μηχανή του Χρόνου, διαθέσιμο εδώ
- Γιορτάζοντας τα ιωβηλαία του Εικοσιένα, Το Βήμα, διαθέσιμο εδώ
- Ο εορτασμός της 150ετηρίδος της Επανάστασης κατά το 1971: Ένα παράδειγμα προς αποφυγή, Ελευθερία, διαθέσιμο εδώ
