Μάριος Αθανασόπουλος: «Είναι δύσκολο να γίνει μια επανάσταση και ακόμα πιο δύσκολο να πετύχει»

Συνέντευξη στον Βασίλη Δημόπουλο,

Ο Μάριος Αθανασόπουλος, μέλος ΕΔΙΠ και διδάσκων στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, ως βαθύς γνώστης τόσο της Βυζαντινής όσο και της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας αναλύει, σε μια πλούσια συνέντευξη, τις ιδέες, τα ιδανικά και τους παράγοντες που συνέθεσαν το ψηφιδωτό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

• Πώς ο βυζαντινός άνθρωπος διατήρησε, για σχεδόν 4 αιώνες, άσβεστη τη φλόγα της Ελευθερίας;

Εκείνο που πρέπει να έχουμε υπόψιν μας είναι το εξής. Η βυζαντινή περίοδος είναι πάνω από χίλια χρόνια. Eίναι μια πολύ μακρά περίοδος, στην οποία άλλαξαν πολλά. Μιλάμε, λοιπόν, για μια διαδικασία, η οποία ξεκινά σχεδόν από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης μέχρι και την άλωσή της, το 1453. Δεν είναι απλά περίοδος συνέχισης αυτού του κράτους, αφού η ρωμαϊκότητα σταδιακά υποχωρεί και η ελληνικότητα ανεβαίνει όλο και περισσότερο. Από το 1204 και μετά, μιλάμε για μια αυτοκρατορία ουσιαστικά ελληνική. Ξεκινάει περισσότερο ως Ρωμαϊκή, άρα λοιπόν η διατήρηση του ελληνισμού είναι κάτι που έχει αρχίσει από πριν το 1453. Συνεπώς η διαδικασία της διατήρησης της ελληνικότητας έχει χρόνια προηγηθεί. Προς το τέλος της αυτοκρατορίας, μιλάμε για σχεδόν εξελληνισμένο κράτος. Άλλωστε, μετά το 1204, απενοχοποιείται, μέσα από μια πνευματική κίνηση, και η ονομασία «Έλληνας», η οποία μέχρι πρότινος ήταν ύβρις, καθώς σήμαινε τον Εθνικό θρησκευτικά. Πλέον οι ίδιοι αποκαλούνται δίχως δισταγμό και Έλληνες και Ρωμαίοι, με την έννοια όχι του Ρωμαίου στην καταγωγή, αλλά του Ρωμιού, όπως λέμε σήμερα. Από το 1453, όλος ο ελληνισμός βρίσκεται υπό κατοχή. Αν προσθέσουμε και την κατοχή του 1204, τότε είναι ακόμα μεγαλύτερη. Θεωρώ ότι ο κυριότερος παράγοντας που βοήθησε στη διατήρηση του Ελληνισμού είναι η Εκκλησία. Είτε αρέσει σε κάποιους είτε όχι πρέπει να το αποδεχτούμε. Αυτό συμβαίνει καθώς οι Οθωμανοί, ως μουσουλμάνοι, έχουν μια άλλη αίσθηση περί εθνικότητας, δίνοντας περισσότερη έμφαση στη θρησκευτική πίστη. Αν κάποιος εξισλαμιζόταν, μπορούσε να απολαύσει όλα τα προνόμια που απολάμβαναν και οι Τούρκοι Μουσουλμάνοι. Έχοντας αυτή τη νοοτροπία, μόλις κατακτούν το Βυζάντιο, πρώτη κίνησή τους είναι να βρουν κάποιον να συνεννοηθούν. Και τον βρίσκουν στην ηγεσία της θρησκευτικής πλευράς. Θεωρούν, λοιπόν, τους χριστιανούς της αυτοκρατορίας ως Ρωμιούς, χωρίς να τους ενδιαφέρει η εθνικότητα. Τοποθετεί ο νέος Σουλτάνος στη θέση του Πατριάρχη τον Γεννάδιο Σχολάριο, ο οποίος αναλαμβάνει τα θρησκευτικά και τα πολιτικά καθήκοντα. Οι επίσκοποι, από εκείνη τη στιγμή, ιδιοποιούνται ακόμα και την εξωτερική εμφάνιση των αρχόντων και γίνονται δεσπότες, με την εμφάνισή τους να θυμίζει περισσότερο βυζαντινό άρχοντα, παρά επίσκοπο. Από τη στιγμή που ο Πατριάρχης είναι Έλληνας, φροντίζει περισσότερο τους Έλληνες, οι οποίοι έχουν, φυσικά, μια εντονότερη παρουσία. Δεν τους ενδιέφερε τους Οθωμανούς παρά η ηρεμία στο κράτος και η καταβολή των φόρων. Άρα, αυτό βοηθάει στη διατήρηση της ελληνικότητας και οι Έλληνες συνεχίζουν να θυμούνται τις αναμνήσεις των αρχαίων Ελλήνων και της μεγάλης Αυτοκρατορίας.

• Παίρνοντας ως παράδειγμα τα Ορλωφικά, πόσο δύσκολα περατώνεται μια προσπάθεια για επανάσταση;

Αν κρίνουμε από τις δεκάδες επαναστάσεις που προηγήθηκαν, είναι δύσκολο να πετύχει μια επανάσταση εκείνη την περίοδο. Κάποιοι μένουν στα Ορλωφικά και σε κάποια άλλα τοπικά φαινόμενα. Όπως αναφέρει ο Κολοκοτρώνης, «χαιρόμαστε όλοι τώρα που έχουμε απελευθερωθεί, αλλά δεν ξέρω, αν θα ήταν ίδια η αντιμετώπιση, αν είχαμε αποτύχει». Η Πελοπόννησος ξεκληρίστηκε από τους Τουρκαλβανούς, οι οποίοι ήταν τόσο σκαιοί εναντίον τόσο Ελλήνων όσο και Τούρκων. Για αυτό, δεν είναι τυχαίο, πως, όταν ο Παπαφλέσσας πηγαίνει στη συνέλευση με του κόσμου τα ψέματα, για να πείσει τους προκρίτους εκεί, ότι όλα είναι έτοιμα για την επανάσταση και να ξεσηκωθούν όλα τα Βαλκάνια, όλοι αντιδρούν. Στα απομνημονεύματα του Παλαιών Πατρών Γερμανού αποκαλείται «εξωλέστατος». Αλλά σε εκείνη τη συνέλευση είχαν πολύ δυσάρεστες αναμνήσεις από τα Ορλωφικά. Επιθυμούσαν την επανάσταση, αλλά φοβούνταν ακριβώς ότι θα ξεκληριστεί ο ελληνισμός της Πελοποννήσου. Άρα, είναι δύσκολο να γίνει μια επανάσταση και ακόμα πιο δύσκολο να πετύχει.

• Ποιες ιδέες την Γαλλικής Επανάστασης υποδαύλισαν την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης και πώς αυτές μεταδόθηκαν στον απλό λαό;

Η άποψή μου σε αυτό το ζήτημα λιγάκι παρεκκλίνει από την επικρατούσα άποψη, πως αν δεν υπήρχε η Γαλλική Επανάσταση δεν θα γινόταν η Ελληνική. Φυσικά, θεωρώ πολύ σημαντικό τον απόηχο της Γαλλικής επανάστασης. Ακούω τον τελευταίο καιρό αρκετές συζητήσεις, και ιδιαίτερα επιμένουν σε αυτό το ζήτημα, στον κυρίαρχο ρόλο της Γαλλικής Επανάστασης. Όσοι ασχολούνται με την Γαλλική επανάσταση, θεωρούν ότι οι άνθρωποι εκείνη την εποχή ήξεραν τον Ρουσσώ ή τον Βολταίρο στην Ελλάδα. Ο Κολοκοτρώνης αναφέρει, πως οι περισσότεροι από τους προκρίτους ήταν αγράμματοι. Οι διανοούμενοι ήταν πολύ λιγότεροι από όσους πιστεύουμε. Στον ελλαδικό χώρο περνάνε περισσότερο λαϊκοί συγγραφείς παρά διανοούμενοι. Ο Θούριος του Ρήγα κυκλοφόρησε παντού, με πολλές παραλλαγές, γιατί ήταν ένα λαϊκό κομμάτι που εξέφραζε τον λαϊκό καημό. Αυτό που έφτανε στην Ελλάδα ήταν λίγοι διανοούμενοι του Γαλλικού διαφωτισμού που μετέφεραν τις ιδέες τους. Συνεπώς, οι περισσότεροι από τους διανοούμενους εκείνης της εποχής προσπαθούν να αναδείξουν το γεγονός, ότι ξέσπασε μια επανάσταση στη Γαλλία και πως αυτή ήταν μια εθνική επανάσταση. Με αυτή την επανάσταση αναδείχθηκε το γαλλικό κράτος, ο γαλλικός στρατός. Για να μπορέσει να απελευθερωθεί το Γένος, πρέπει να απελευθερωθεί και πνευματικά. Προφανώς, ο σπόρος είχε πέσει, άλλα θεωρώ ότι έχει υπερεκτιμηθεί ο ρόλος της Γαλλικής Επανάστασης.

• Πώς αντιλαμβάνεται την ιδέα της Ελευθερίας ένας απλός αγωνιστής και πώς ένας διανοούμενος; Υπάρχουν διαφορές και πώς αυτές αποτυπώνονται στις ενέργειές τους;

Δεν νομίζω ότι υπάρχουν ιδιαίτερες διαφορές. Ο Κοραής κάνει πολλά για την απελευθέρωση του Γένους, μα θεωρεί πως οι Έλληνες δεν είναι αρκετά φωτισμένοι για να επαναστατήσουν. Υπήρχαν δύο ειδών διανοούμενοι. Ήταν οι διανοούμενοι με το βλέμμα στραμμένο στην Ευρώπη, οι οποίοι επηρεάζονται από τη Γαλλική Επανάσταση, και οι Χριστιανοί διανοούμενοι, οι οποίοι είναι πιο κοντά στο Πατριαρχείο, στην παράδοση. Από την περίοδο του 18^ου αιώνα και μετά, οι δυτικόστροφοι διανοούμενοι απλά κυριαρχούν, μέχρι και σήμερα. Θεωρούμε ό,τι μας έρχεται απέξω ότι είναι καλύτερο από ό,τι έχουμε εμείς και θέλουμε να το φέρουμε και να το μεταφυτέψουμε στην Ελλάδα. Λανθασμένη άποψη κατά τη γνώμη μου. Ένα φυτό που ευδοκιμεί στην Αγγλία και στη Γαλλία, αν το φέρουμε στην Ελλάδα δεν θα επιβιώσει. Αντίθετα υπάρχει και μια άλλη λογική, πιο κοντά στην παράδοση και το Πατριαρχείο, αλλά και εκείνη έχει τα δικά της τρωτά. Κλείνουν δηλαδή τα αυτιά και τα μάτια τους σε όσα συμβαίνουν γύρω τους. Πιστεύουν πως αρκεί η χριστιανική παράδοση για να επιβιώσει ο Ελληνισμός. Ο Ελληνισμός, ευρισκόμενος σε ένα σταυροδρόμι ιδεών και λαών, δεν μπορεί να κλείσει τα μάτια και τα αυτιά του σε ό,τι συμβαίνει γύρω του. Η αγάπη είναι κοινή όμως για την ελευθερία και στους δύο, ακόμη και αν κάποιοι έχουν περισσότερους δισταγμούς από τους άλλους.

• Πώς οι ιδέες που μετέφερε ο Ναπολέοντας προετοίμασαν τη σύντομη ανεξαρτησία των Ιονίων Νήσων; Για ποιους λόγους αποτέλεσαν καταφύγιο για τους κυνηγημένους Έλληνες, όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Στριφτόμπολας και άλλοι;

Για τον Ναπολέοντα έχουμε υπ’ όψιν μας πως μεγάλωσε σε ένα ελληνικό περιβάλλον. Ο ίδιος ήταν Κορσικανός. Γνωρίζουμε ότι στην Κορσική είχαν εγκατασταθεί Μανιάτες. Τον μεγάλωσε στην πρωτεύουσα του νησιού, το Αιάκειο, μια Μανιάτισσα, η Λετίτσια Στεφανοπούλου. Σίγουρα, λοιπόν, είχε κάποια στοιχεία ελληνικής παιδείας. Όσο «φιλέλληνας» όμως και αν είναι κάποιος, σίγουρα το πρώτο που θα κοιτάξει θα είναι το συμφέρον το δικό του και του κράτους του. Θεωρούμε συλλήβδην κάποιους ανθρώπους Φιλέλληνες, χωρίς να καταλαβαίνουμε πως είναι Φιλέλληνες επειδή συμπίπτουν εκείνη τη στιγμή τα συμφέροντα του δικού τους κράτους με τα δικά μας. Ο Ναπολέων καταλαμβάνει τα Επτάνησα, αλλά για στρατηγικούς λόγους, όχι για χάρη μας. Όμως οι εναλλαγές γαλλικής, αγγλικής και, για ένα διάστημα, ρωσικής κατοχής, δημιουργούν ευνοϊκές προϋποθέσεις, έτσι ώστε πολλοί Έλληνες οπλαρχηγοί να βρουν καταφύγιο εκεί και να σπουδάσουν την τέχνη του πολέμου, κυρίως στον αγγλικό στρατό. Ο Κολοκοτρώνης δεν ήταν απλώς ένας εύστροφος χωρικός, είχε σπουδάσει και είχε δει πώς λειτουργούν οι ξένοι στρατοί. Όλες αυτές οι συνθήκες βοήθησαν την Ελληνική Επανάσταση.

• Ποιες οι ιδεολογικές ομοιότητες της Σερβικής Επανάστασης, της πρώτης Επανάστασης στα Βαλκάνια και ποιες οι διαφορές με την Ελληνική;

Προφανώς και υπάρχουν. Είμαστε λαοί που ταιριάζουμε σε πάρα πολλά. Αυτό είναι προφανές και στα νεότερα χρόνια. Έχουμε κοινές καταβολές και, το κυριότερο, κοινά συμφέροντα. Την περίοδο εκείνη, προφανώς όλα είναι κοινά με τους Σέρβους. Η κατάκτηση από τους Οθωμανούς, η κοινή συμπεριφορά των κατακτητών απέναντί μας. Αντιμετωπίζουμε τα ίδια προβλήματα, άρα η επανάστασή τους ανοίγει ένα παράθυρο και για εμάς, ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα, όπου το γεγονός γίνεται πιο γνωστό. Να σας θυμίσω βέβαια πως οι Σέρβοι κέρδισαν αυτονομία στο πλαίσιο του οθωμανικού κράτους, όχι ανεξαρτησία. Εμείς είμαστε η πρώτη απόλυτα επιτυχημένη Επανάσταση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Καραγιώργης θεωρείται σπουδαίος Φιλέλληνας ως και σήμερα. Άρα λοιπόν η Σερβική Επανάσταση επηρεάζει, ως ένα βαθμό, την Ελληνική. Οι Έλληνες ήλπιζαν ότι, η Επανάσταση που ξεκινούσαν από τη βόρεια Βαλκανική, θα οδηγούσε σε επανάσταση όλους τους λαούς της Βαλκανικής, άσχετα εάν τελικά απέτυχε. Στα σχέδια ήταν ακόμη και η εξέγερση όσων βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη, να κάψουν τον τουρκικό στόλο και να ανατινάξουν τις πυριτιδαποθήκες. Η επανάσταση ήταν πολύ ευρύτερη ως ιδέα, άσχετα με το αν τελικά ξεσηκώθηκε επιτυχημένα μόνο το νότιο τμήμα της Βαλκανικής. Ήταν πολύ σπουδαία ως σκέψη.

• Τι είναι για εσάς ο Φιλελληνισμός; Ακούγοντας την έννοια «Φιλελληνισμός», τι σας έρχεται στο μυαλό;

Προσωπικά, δεν πιστεύω πως υπάρχουν Φιλέλληνες, αλλά ούτε και Μισέλληνες. Υπάρχουν κάποιοι οι οποίοι, περισσότερο για λόγους κουλτούρας, πολιτισμού, ή και παράδοσης, είναι λίγο πιο ευνοϊκά διατεθειμένοι υπέρ των ελληνικών σκοπών. Ουδέποτε όμως κάποιος θα αφήσει τα συμφέροντα του δικού του λαού, για να υποστηρίξει με κάθε μέσο τους Έλληνες. Ένας μεγάλος αριθμός από αυτούς που ήρθαν και πολέμησαν υπέρ των Ελλήνων ήταν τυχοδιώκτες. Ήταν μια εποχή που κάποιοι άνθρωποι είχαν μεγαλώσει μόνο και μόνο πολεμώντας σε διάφορες επαναστάσεις. Όχι επειδή πίστευαν στους ανθρώπους που έκαναν την επανάσταση, αλλά επειδή πίστευαν στην ιδέα της επανάστασης. Υπήρχαν ιδεολόγοι, ήταν όμως ένας μικρός αριθμός. Πίστεψαν στους Έλληνες που αγωνίζονταν και ήρθαν να πολεμήσουν, χάνοντας ως και τη ζωή τους. Οι περισσότεροι έφυγαν απογοητευμένοι, γιατί είχαν έρθει να πάρουν αξιώματα και θέσεις. Αυτό εν μέρει έγινε, σε κάποιες περιπτώσεις, με αποτυχημένο τρόπο. Ο Φιλελληνισμός είναι ουσιαστικά η λατρεία των δυτικών λαών προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ο Φαλμεράυερ, βέβαια, είχε διαφορετική άποψη, καθώς, όταν ήρθε εδώ, είδε ανθρώπους ευρισκόμενους σε τραγική κατάσταση. Βλέποντας αυτά θεώρησε πως αποκλείεται να είναι οι Έλληνες για τους οποίους είχε διαβάσει. Έτσι, γυρίζοντας στην πατρίδα του, γράφει στο βιβλίο του, πως οι Έλληνες είναι ένα συνονθύλευμα λαών, οι οποίοι έτυχε να κατοικούν στη γη των αρχαίων Ελλήνων. Η αρχαιολατρία όμως που υπήρχε στους λαούς της Δύσης, ιδιαίτερα στη Γερμανία, είναι αδιαμφισβήτητη. Ο πατέρας του Όθωνα, για παράδειγμα, ήταν σπουδαίος Φιλέλληνας. Θεωρώ όμως πως ήταν πολλοί λίγοι οι Φιλέλληνες, οι οποίοι, σκεπτόμενοι πως οι Έλληνες του 1821 είναι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, έπρεπε να τους βοηθήσουν.

• Με ποιες αντιλήψεις ξεκίνησε τη λειτουργία της η Φιλική Εταιρεία και πως αυτές μετουσιώθηκαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης;

Πριν ξεκινήσει η Επανάσταση, ουσιαστικά υπήρχαν τρεις τάσεις μέσα στην ελληνική κοινωνία, αναφορικά με την απόκτηση της ελευθερίας των Ελλήνων. Η πρώτη ήταν η κλασική λατρεία των Ελλήνων στη Ρωσία. Η δεύτερη τάση, εκκλησιαστικών περισσότερο κύκλων, παραπλήσια με την πρώτη, ήταν να υποσκάψουμε τα θεμέλια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ώστε να πάρουμε την εξουσία εκ των έσω. Αυτή ήταν κυρίως η λογική του Πατριαρχείου. Να έχουμε εμπιστοσύνη στον Θεό, ο οποίος θα δώσει να πετύχουν τα σχέδια μας. Αυτό όμως θα γίνει μόνο κάνοντας υπομονή. Και αυτή ήταν μια πολύ βολική λύση για τους Έλληνες, καθώς όλα τα περίμεναν από τον Θεό, χωρίς να γίνει κάποια αιματοχυσία. Οι υποστηρικτές της τρίτης λογικής, αυτής της Φιλικής Εταιρείας, εξέφραζαν την απογοήτευσή τους από όλους. Θεωρούσαν πως έπρεπε να στηριχτούν στις δικές τους δυνάμεις, για να κερδίσουν την ελευθερία τους. Η λέξη «επανάσταση» σημαίνει στέκομαι ξανά στα πόδια μου, ενώ είχα πέσει νωρίτερα. Βέβαια, οι απόψεις αυτές είναι μειοψηφικές μέσα στην κοινωνία της εποχής. Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας δεν είναι ηγετικές φυσιογνωμίες, αλλά μικροέμποροι. Μάλιστα, στα πρώτα της χρόνια, βασίζεται στην οργάνωση που υπάρχει στις μασονικές στοές, με τον ένα τουλάχιστον εκ των ιδρυτών να είναι μασόνος. Η Φιλική Εταιρεία ιδρύεται σε ένα μέρος φιλικό προς τους Έλληνες, τη Ρωσία, όμως δεν έχει μεγάλη διάδοση τα πρώτα χρόνια. Η επέκταση της ξεκίνησε δύο τρία χρόνια πριν την Επανάσταση και οφείλεται στα δραστήρια μέλη της και στη μεταφορά της έδρας της στην Κωνσταντινούπολη. Αν και αρχικά ο ρόλος της ήταν καίριος, στη συνέχεια οι επαναστάτες προσπάθησαν να αποστασιοποιηθούν από αυτήν, φοβούμενοι τις αντιδράσεις τις Ευρώπης απέναντι στις μυστικές οργανώσεις.

• Ποιοι παράγοντες εξύφαναν το πέπλο του Εμφυλίου;

Μπορεί εμείς να θεωρούμε πως είναι η προαιώνια κατάρα της φυλής μας, όμως αν μελετήσουμε προσεκτικά, θα παρατηρήσουμε πως, μετά από κάθε μεγάλη Επανάσταση στον κόσμο, ακολούθησε και ένας Εμφύλιος. Και είναι λογικό αυτό. Σε κάθε επανάσταση γίνονται ανακατατάξεις, οι οποίες προκαλούν αντιδράσεις. Μέχρι το 1821, εξουσιάζουν τους Έλληνες οι πρόκριτοι και οι επίσκοποι. Ξαφνικά, λοιπόν, εμφανίζεται μια νέα τάξη, η οποία διεκδικεί και αυτή ρόλο, οι οπλαρχηγοί. Είναι προφανές ότι θα πρέπει, με κάποιο τρόπο, να επικρατήσει μια από τις δυο μερίδες. Ιδιαίτερα μετά τα Δερβενάκια, η αίγλη των στρατιωτικών και του Κολοκοτρώνη είχε αυξηθεί. Άρα, λοιπόν, αυτή η κόντρα, που έτσι και αλλιώς υπήρχε κατά τη διάρκεια του αγώνα, βρίσκει αφορμή να ξεσπάσει, όταν ηρεμούν τα πράγματα. Όταν οι Τούρκοι κατατροπώνονται και οι Έλληνες περνούν σε ένα στάδιο περισυλλογής, ξεσπούν όλα όσα οι δύο μερίδες αποσοβούσαν το περασμένο διάστημα. Δεν νομίζω, όμως, ότι έχουμε την κατάρα της φυλής. Είναι μια φυσιολογική κατάληξη όλων των Επαναστάσεων.

• Πιστεύετε πως τα ιδεώδη της Επανάστασης μετουσιώθηκαν με την έλευση και την πολιτική του Καποδίστρια;

Το σύνθημα της Επανάστασης ήταν «για του Χριστού την Πίστη την Αγία και της Πατρίδος την Ελευθερία». Ό,τι άλλο έχει προστεθεί είναι ξένο. Το σύμβολο που είχε στη σφραγίδα της η Μεσσηνιακή Γερουσία ήταν ένας Σταυρός με ρίζες, γεγονός που δείχνει πόσο ριζωμένη ήταν η χριστιανική πίστη. Όταν κάποιος εξισλαμιζόταν, έλεγαν πως τούρκεψε. Η άποψη των ανθρώπων της εποχής ήταν πως όποιος έφευγε από την χριστιανική πίστη, έπαυε να είναι και Έλληνας. Ο Καποδίστριας, ερχόμενος στην Ελλάδα, δεν βρίσκει κράτος. Δεν βρίσκει χώρα, βρίσκει απλά έναν χώρο. Ο Ιμπραήμ είναι ακόμη στην Πελοπόννησο και καταστρέφει, περιορισμένος από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Κινδυνεύουν πολλές περιοχές ανά πάσα στιγμή. Ο Καποδίστριας, παρατώντας μια λαμπρή καριέρα, έρχεται στην Ελλάδα, η οποία τον υποδέχεται ως Μεσσία. Ερχόμενος, συναντά το τίποτα. Το Κρατικό Ταμείο είναι μια άδεια κασέλα. Αρχικά, έχοντας την υποστήριξη του κόσμου, προσπάθησε και κατάφερε να φτιάξει ένα υποτυπώδες κράτος. Όντας όμως μεγαλωμένος σε απολυταρχικό περιβάλλον, σύντομα ξεπερνά, τα ανεκτά, για τους Έλληνες, όρια του αυταρχισμού. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ο οποίος αντέδρασε έντονα στην πληρωμή φόρου προς το κράτος. Κάθε τοπικό στοιχείο θεωρούσε πως η Ελλάδα του χρωστάει, καθώς χάρη σε αυτούς πέτυχε η Επανάσταση. Είχαν την αντίληψη, πως η απελευθερωμένη Ελλάδα είναι μικρά καπετανάτα, εκτός του Κράτους. Σε αυτούς ο Καποδίστριας προσπαθεί να επιβάλει την εξουσία του, με τον τρόπο δράσης του να δημιουργεί πολλές αντιδράσεις. Ως αρχή του τέλους του Καποδίστρια μπορεί να θεωρηθεί η φυλάκιση του Πετρόμπεη, γεγονός αδιανόητο για τους Μανιάτες. Τη θέση του υπέσκαπταν και οι Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες επιθυμούσαν να τοποθετήσουν στη θέση του κάποιο πιο «βολικό», όπως και έγινε.  Άρα, λοιπόν, τα επαναστατικά ιδεώδη περνούν μέσα από τον Καποδίστρια, ο οποίος, μάλιστα, ήταν πολύ θρησκευόμενος.

Ευχαριστούμε πολύ τον διδάσκοντα του ΠΑ.ΠΕΛ. κ. Αθανασόπουλο για την παραχώρηση της συνέντευξης!