Σπαράγματα ολέθρου (Μέρος Α΄): Ο αγώνας ανασυγκρότησης, της κυβέρνησης Ανδρονίκου Γ΄- Ιωάννη Καντακουζηνού και η εσωτερική υπονόμευση

Του Γιώργου Γαλανάκη,

Στο καταπονημένο Βυζάντιο, πολλά από τα προβλήματα της προηγούμενης περιόδου, για τα οποία εκδηλώθηκε ο εμφύλιος των Ανδρονίκων εκδηλώνονταν ακόμη, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ανδρονίκου Γ΄ (1328-41). Υπήρχαν αντικειμενικές δυσκολίες, που δεν άφηναν το Βυζάντιο να ορθοποδήσει. Η οικονομική κατάσταση στο Βυζάντιο αδυνατούσε να βελτιωθεί αισθητά, όπως και η απονομή της δικαιοσύνης, που είχε αποκοπεί καιρό πριν από την κεντρική διοίκηση. Οι υποσχέσεις των ηγετών των επαναστατημένων (Καντακουζηνός, Ανδρόνικος, Συναδηνός) για φοροαπαλλαγές και γενικότερα καλύτερες συνθήκες διαβίωσης ήταν ουτοπικές. Μπορεί η νέα κυβέρνηση να αποτελούταν από κάποιους εκ των ισχυρότερων οικονομικά ανδρών της Βαλκανικής, αλλά η επιβολή στον κάθε μεγάλο γαιοκτήμονα ήταν αδύνατη, όπως και ο έλεγχος των φοροεισπρακτόρων για αποφυγή αισχροκέρδειας εις βάρος του κράτους και του λαού. Επίσης, οι Έλληνες της Θράκης και της Μακεδονίας είχαν καταπονηθεί από τους συνεχόμενους πολέμους και τις λεηλασίες, που είχαν υποστεί από Σέρβους και Τούρκους, με αποτέλεσμα να μη δύνανται να αποδώσουν επαρκώς ως γεωργοί, ούτε ως έμποροι, ούτε και να στελεχώσουν έναν αμιγώς ελληνικό στρατό. Έτσι, η κυβέρνηση ήταν αναγκασμένη για την ανακατάληψη της Ηπείρου και της Θεσσαλίας να χρησιμοποιήσει ένα στρατό με περισσότερους Τούρκους μισθοφόρους, παρά Έλληνες, αν και αυτά τα εδάφη κατακτήθηκαν κυρίως λόγω της οικονομικής επιφάνειας του Καντακουζηνού και της διπλωματικής του δεινότητας.

Σχετικά με τον προηγούμενο εμφύλιο, πολλοί μπορούν να πουν όμως, πως ήταν κάτι αναγκαίο για να έρθουν στην επιφάνεια ικανότεροι και νεότεροι, όπως αποδείχτηκε ότι ήταν η δυναμική τριανδρία Καντακουζηνού-Ανδρονίκου-Συναδηνού. Αυτοί κατάφεραν να βελτιώσουν ορισμένες καταστάσεις, ιδίως στους τομείς των στρατιωτικών και διπλωματικών, απέναντι σε Βουλγάρους, Σέρβους, τις διάφορες λατινικές ηγεμονίες στον κυρίως ελλαδικό χώρο, αλλά και στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία. Μάλιστα, τη Θεσσαλία κατάφερε να την ανακτήσει σχετικά γρήγορα μετά και την παράδοση των 10.000 Αλβανών, που λυμαίνονταν τον κάμπο. Αμέσως μετά ακολούθησε και η Ήπειρος, η οποία με την υποστήριξη των περισσότερων ντόπιων Ελλήνων και τη σημαντική συμβολή του Ιωάννη Αγγέλου προσαρτήθηκε στο Βυζάντιο. Μόνο οι Οθωμανοί έδειχναν ασταμάτητοι στη Μικρά Ασία, επεκτείνοντας συνεχώς την επιρροή και την ισχύ τους, αν και ο Καντακουζηνός προσπαθούσε με κάθε διπλωματικό μέσο να τους καθυστερήσει.

Ο αδελφικός δεσμός του αυτοκράτορα με τον Ιωάννη καλά κρατούσε, μιας και υπήρχε αμοιβαία εμπιστοσύνη ανάμεσά τους και έτσι, ο Καντακουζηνός συνέχιζε να διαδραματίζει βαρύνουσας σημασίας ρόλο, σχεδόν σε κάθε τομέα της διοίκησης. Όντας σε αγαστή πάντα συνεργασία με τον αυτοκράτορα, έχαιρε άκρας εκτίμησης από τον Ανδρόνικο ο οποίος μάλιστα, τον εμπιστευόταν τόσο, ώστε του είχε προτείνει επανειλημμένα την τυπική αναγνώρισή του ως αντιβασιλέα. Ωστόσο, ο ίδιος ο Ιωάννης αρνούνταν πεισματικά, προτιμώντας να μη λάβει έναν τίτλο, που μπορούσε να δημιουργήσει υποψίες πως διεκδικεί τη διαδοχή του Ανδρονίκου. Εξάλλου, είχε ήδη πολλούς εχθρούς εντός των συνόρων, οι οποίοι μια αφορμή μόνο έψαχναν για να κατηγορήσουν τον Καντακουζηνό πως επιβουλεύεται την ανατροπή της καθιερωμένης δυναστείας για να σφετεριστεί το θρόνο. Αρκούταν στο ότι πρακτικά ήταν αυτός που επηρέαζε περισσότερο τις πολιτικές αποφάσεις, δικαιωματικά. Ο τίτλος που είχε όμως, αξίζει να σημειωθεί πως ήταν αυτός του Μεγάλου Δομεστίκου (ανώτατο στρατιωτικό αξίωμα). Ο Καντακουζηνός προσπαθούσε να διατηρεί τις καλύτερες των σχέσεων με τους Παλαιολόγους και τους αυλικούς, όντας μάλιστα και συγγενής.

Παρά τα παραπάνω όμως, η γυναίκα του Ανδρονίκου, αυτοκράτειρα Άννα της Σαβοΐας, ποτέ δεν έτρεφε κάποια συμπάθεια για τον Ιωάννη, καθότι θεωρούσε πως δε θα έπρεπε να εμπλέκεται στα πολιτικά πράγματα και να επηρεάζει τον Ανδρόνικο. Μετά τον αναπάντεχο θάνατο του Ανδρονίκου το 1341, ο Καντακουζηνός ανέλαβε την επιτροπεία του διαδόχου, Ιωάννη Ε΄, που ήταν μόλις 9 ετών, μαζί με τον πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα, ο οποίος εξελίχθηκε σε φανατικό ανταγωνιστή του νωρίτερα, μέσα στον ίδιο χρόνο. Αυτό συνέβη με αφορμή την πρώτη Σύνοδο για την επίλυση της Ησυχαστικής έριδας, όταν ο Καλέκας και ο Βαρλαάμ Καλαβρός είχαν ηττηθεί κατά κράτος, ενώ ο ησυχαστής Παλαμάς, με την υποστήριξη του Καντακουζηνού και του Ανδρονίκου είχε θριαμβεύσει. Ο Καλέκας παλιότερα ήταν ευνοούμενος του Καντακουζηνού, ο οποίος τον προώθησε, προκειμένου να γίνει πατριάρχης, αλλά ποθούσε να αποκτήσει πολύ ενεργότερο ρόλο σε θέματα εξουσίας.

Ένας άλλος υποχθόνιος άνθρωπος, που είχε συγκεντρώσει μεγάλο πλούτο χάρη στη μακροχρόνια υποστήριξη του Ιωάννη Καντακουζηνού, τον πλησίασε για να του προτείνει να πάρει το θρόνο και αυτός από τη μεριά του να προωθήσει ύπουλα τα συμφέροντά του μέσω της προστασίας που του προσέφερε ο Καντακουζηνός. Το όνομά του ήταν ο Αλέξιος Απόκαυκος και χάρη στον Ιωάννη αναρριχήθηκε ως το αξίωμα του μεγάλου δουκός (δηλ. ναυάρχου). Ο Καντακουζηνός απέρριψε την πρότασή του και ο Απόκαυκος αποκάλυψε το πονηρό πρόσωπο, που τόσα χρόνια έκρυβε πίσω από τη φαινομενική πίστη του στον Καντακουζηνό. Ο Απόκαυκος προσέγγισε τον πατριάρχη και σχεδίασε συνωμοσία υπονόμευσης του Καντακουζηνού. Όσον καιρό μέσα στο 1341 ο Καντακουζηνός έπρεπε να ηγηθεί εκστρατείας για την απόκρουση Τούρκων και Σέρβων, που επέδραμαν στην Ελλάδα, αυτοί θα εκμεταλλεύονταν την απουσία του για να κυριαρχήσουν με την πρόφαση πως δικαιούνταν την αντιβασιλεία στο όνομα του Ιωάννη Ε΄.

Τότε ήταν που θα ξεκινούσε ο πιο περίπλοκος και καταστροφικός εμφύλιος για το Βυζάντιο, οδηγώντάς το σε μια τρομερή αποσύνθεση, στην οποία μόνο η συνεχής ικμάδα στη λογιοσύνη και η πνευματική παραγωγή, με επιρροή των αυλών της Δύσης, θα έδιναν παρηγοριά στους Έλληνες. Έτσι, παρά τη σήψη ηθών παραγόντων του κρατικού μηχανισμού, η ακμή της ελληνικής παιδείας έτρεφε με ελπίδες το Βυζάντιο πως θα ανατραπεί η κατάρρευση του κράτους και ο ελληνισμός θα σωθεί.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γρηγοράς Ν., History, Byzantina Historia, (ed.) Schopen L., 3 vols, CSHB Bonne 1829-55
• Καντακουζηνός Ι., Ιωάννου Καντακουζηνού Ιστοριών Βιβλία Δ΄, Επικαιρότητα (ανατύπωση εκδ. Βόννης), Αθήνα 2008
• Fleet K. (ed.), The Cambridge History of Turkey, volume 1, Byzantium to Turkey, Cambridge University Press, Cambridge 2009
• Gibbon E. (auth.), Bury J. B. (ed.) Gibbon’s Decline and Fall of the Roman Empire vi, Aldine Press, London 1962
• Herrin J., H άνοδος και η πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας τ. Β΄, μτφρ. Σαμαρά Χ., Ωκεανίδα, Αθήνα 2017
• Nicol D., Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Κομνηνός Σ., Παπαδήμα, Αθήνα 2012
• Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. Γ΄, μτφρ. Παναγόπουλος Ι., Πατάκη, Αθήνα 2018
• Shepard J. (ed.), The Cambridge History of the Byzantine Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2008
• Treadgold W., A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, Stanford, California 1997
• Βακαλόπουλος Α., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. A΄, Αρχές και Διαμόρφωσή του (1204-1461), Θεσσαλονίκη 2000
• Καλδέλλης Α., Σινιόσογλου Ν. (επ/τές), The Cambridge Intellectual History of Byzantium, Cambridge University Press, Cambridge 2017
• Σαββίδης Α., Ο κόσμος του Βυζαντινού φορολογούμενου (4^ος-15^ος αι.), Κανάκη, Αθήνα 2018