Της Τερψιχόρης Κουδούνα,
Στο πέρασμα των χρόνων και των αιώνων, πολλάκις έχουν παρατηρηθεί τόσο ποικίλες κοινωνικές ομάδες σε μορφή κοινωνιών, πόλεων, ολόκληρων ιδεολογικών πεποιθήσεων, οργανωμένων ομάδων, και φυσικά υπάρχει το σχολείο και ανάλογες κοινωνίες που αντιστοιχούν σε κάθε περίσταση και χώρα. Στο πλαίσιο αυτών των κοινωνικών ομάδων, υπό φυσιολογικές συνθήκες, το άτομο κοινωνικοποιείται, διαμορφώνει χαρακτήρα, μοιράζεται στοιχεία του, δίνει και παίρνει και ταυτόχρονα αξιοποιεί σε μέγιστο βαθμό το χαρακτηριστικό του ως έλλογο ον.
Στο πλαίσιο μίας κοινωνικής ομάδας, βαθμιδόν το άτομο εξελίσσεται και αναπτύσσονται έτσι όλες οι πτυχές του ψυχοκοινωνικού του βίου και συνεπώς οι εμπειρίες του, οι σκέψεις και η διαμόρφωση χαρακτήρα που το καθορίζουν ως άτομο στη μετέπειτα πορεία του. Στο πλαίσιο αυτής της εξέλιξης που σηματοδοτεί την πορεία του ανθρώπου και της προσωπικότητάς του, με το πέρας των χρόνων, έχουν παρατηρηθεί και ποικίλες μορφές κοινωνικού αποκλεισμού. Με το τελευταίο έχει ασχοληθεί βαθυστόχαστα ο κλάδος της κοινωνιολογίας που συνδέεται με τις οικονομικές, φυλετικές, θρησκευτικές, πολιτικές και άλλες ομάδες ατόμων και πληθυσμών που δεν υπακούν στο κοινωνικό πρότυπο που οι υπόλοιποι έχουν συνηθίσει. Ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται ο κοινωνικός αποκλεισμός, μέχρι τώρα, ήταν η βία που ασκήθηκε σε άτομα περιθωριοποιημένα με κάθε τρόπο, ενώ έχει απασχολήσει ανθρωπολόγους, κοινωνιολόγους, βιολόγους, ψυχολόγους, ακόμη και νομικούς στο πλαίσιο του κοινωνικού αποκλεισμού.
Η ψυχοκοινωνική διάσταση, η οποία αναζητά τις αιτίες, τις συνέπειες αλλά και το περιβάλλον του φαινομένου, κατά καιρούς έχει λάβει αρκετές τροποποιήσεις και φυσικά έχει ακολουθήσει τον παλμό της εκάστοτε κοινωνίας και εποχής. Ο κοινωνικός αποκλεισμός στο πλαίσιο μίας νομικής αφαίρεσης δικαιωμάτων, πολιτικών και ατομικών, προβάλλεται ως κοινωνική σχέση θεσμικής έλλειψης και αφορά την απουσία καθολικής πτώσης δικαιωμάτων. Οι μορφές του κοινωνικού αποκλεισμού είναι: ο οστρακισμός που εκδηλώνεται με εξορία από την εν λόγω ανθρώπινη κοινότητα και ο κοινωνικός αποκλεισμός μέσα στα όρια της κοινότητας που περιορίζεται σε κοινωνικές αψιμαχίες. Επιπλέον, μορφή κοινωνικού αποκλεισμού αποτελεί η απόρριψη του ατόμου από μία κοινωνική ομάδα για κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και για κάποιο συγκεκριμένο λόγο καθώς και η παρενόχληση ως μορφή επίδειξης. Αμιγώς από κοινωνιολογικής σκοπιάς, ο κοινωνικός αποκλεισμός εμφανίστηκε στα τέλη του 20ου αιώνα, αντικαθιστώντας τον όρο «κατώτερη τάξη» αναφορικά με τη φτώχεια και τις κοινωνικές διαφορές, ενώ συνολικά ο αποκλεισμός καταδεικνύει μία καθολική αντίσταση και αντίθεση σε άτομα που διαφέρουν εντελώς με το πλαίσιο της ομάδας-κράτους.
Με τη μεταστροφή αυτής της έννοιας, αυτομάτως ο κοινωνικός αποκλεισμός ως όρος ενσαρκώνει με μεγαλύτερη ευρύτητα την κατάσταση του ατόμου που δεν συμπεριλαμβάνεται στο προφίλ της κοινωνίας, έστω και ιδεολογικά. Τα κριτήρια, σύμφωνα με τα οποία θεωρείται ή θα μπορούσε να θεωρηθεί κανείς κοινωνικά αποκλεισμένος, είναι μία σειρά πραγμάτων που έχουν να κάνουν με την ποιότητα, την κακή υγεία, τον αναλφαβητισμό, την εγκληματικότητα, τη χρήση ναρκωτικών ουσιών, την αποτυχία σε κάποιο τομέα, αφού σύμφωνα με κάποιο κοινωνικό πρότυπο θα πρέπει κάποιος να είναι πάντα επιτυχημένος και στις μέρες μας ενόψει των νομικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων που έχουν δοθεί σε κατηγορίες LGBT και ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ολόκληρη η θεωρία του κοινωνικού αποκλεισμού είναι σαφές πως αναδιαμορφώνεται σε κάθε κοινωνική ομάδα, χρόνο και χώρο.
Τα κριτήρια με τα οποία απομακρύνεται κανείς από το κοινωνικό περιβάλλον, εκτός του ότι αρκετές φορές δεν ισχύουν ακριβώς, συχνά προκαλούν στο άτομο προσωπικές ανασφάλειες και φοβίες που οδηγούν στην απομόνωση, στην ντροπή και ενδεχομένως στην έλλειψη θέλησης για κοινωνικοποίηση. Αν θυμηθεί κανείς τον Καιάδα στην αρχαία Σπάρτη, τις δυσκολίες που είχε κανείς ως διαφορετικό άτομο στην αρχαία ελληνική Δημοκρατία, αντιλαμβάνεται πόσο καλά κρατεί ο όρος αποκλεισμός και όλα αυτά με τα οποία συνεπάγεται. Την ίδια στιγμή με τις τεράστιες ιδεολογικές, υλικές, αναπτυξιακές και πολιτικές τροποποιήσεις, ο αποκλεισμός μεταλλάχτηκε και τα κριτήρια άλλαξαν και κατά καιρούς υπήρξαν πιο ελαστικά ή και πιο αυστηρά. Αναρωτήθηκε, όμως, ποτέ κανείς, πόσες φορές υπήρξαν κοινωνικές αδικίες, κοινωνικές ανισότητες αλλά και λάθος δικαστικές αποφάσεις ή και συμφέροντα στο να χαρακτηρίσουν κάποιον άνθρωπο ανίκανο να σταθεί σε μία κοινωνική ομάδα και κατέληξαν να τον περιθωριοποιήσουν; Αναρωτήθηκε ποτέ κανείς, πόσες φορές απομακρύνθηκε κανείς από μία κοινωνική ομάδα για προσωπικούς λόγους και πώς μπορεί να αισθανόταν τη στιγμή που δεν είχε πειράξει κάποιον; Αναρωτήθηκε ποτέ κανείς, όταν φυσικά δεν γίνεται λόγος για βιαιοπραγίες η πραγματικά αδικήματα που ζημίωσαν κόσμο και έπρεπε να σημειωθεί και ο ίδιος ο δράστης, πόσο απομακρύνθηκαν ολόκληρες οικογένειες και τραυματίστηκαν ανεπανόρθωτα άνθρωποι; Τα απαράγραπτα και απαρασάλευτα ανθρώπινα δικαιώματα, τα τελευταία χρόνια, έχουν εδραιωθεί και έχει αναδειχθεί το αναλλοίωτο ανθρωπιστικό στοιχείο χωρίς διακρίσεις, ενώ παλαιότερα όχι μόνο δεν ίσχυαν σε όλες τις περιπτώσεις, αλλά και καταπατούνταν βάναυσα από πολλούς που είχαν την εξουσία.
Αντιλαμβάνεται, λοιπόν, κανείς τη σκληρότητα που λάμβανε το άτομο όταν θεωρούνταν πως δεν συνάδει με τα πρότυπα της εποχής του. Την ίδια στιγμή, προκαταλήψεις, δεισιδαιμονίες και φόβοι εκτραχύνουν τη δυσκολία κατανόησης και διαύγειας απέναντι σε οποιαδήποτε διαφορετικότητα. Μέσα σε μία τέτοια συνθήκη, θεωρείται σκόπιμο να μιλήσει κανείς για τη σύγχρονη πραγματικότητα, στην οποία το άτομο πρέπει να ακολουθεί ένα συγκεκριμένο μοτίβο και να εργάζεται, ενδεχομένως να έχει οικογένεια ή κάποια σχέση, να μην υπόκειται σε οποιοδήποτε πλάνο που να μην συνάδει με την κοινωνία του και να μην αντιδρά σε πράγματα και καταστάσεις που αισθάνεται πως του καταπατούν τα δικαιώματα. Ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης και καταγωγής, ηλικίας, ασθένειας, σεξουαλικής κατεύθυνσης και πεποιθήσεων, οποιαδήποτε φωνή είναι σημαντική και η διαφορά είναι αυτή που πρέπει να τιμάται περισσότερο. Όταν δεν πρόκειται για κάποιο άτομο που έχει διαπράξει εγκλήματα και δεν έχει καταπατήσει κανενός τα δικαιώματα, χαρακτηρισμοί και κινήσεις απομάκρυνσης καθίστανται στις μέρες μας απαράδεκτοι και μάλιστα με απουσία παιδείας.
Κλείνοντας, κάθε άνθρωπος αξίζει μία ευκαιρία επανένταξης, ακόμη και μετά από τη διάπραξη κάποιου εγκλήματος και την τέλεση της φυλάκισής του ή της τιμωρίας του, αξίζει θέσεις εργασίας και αποδοχή, ώστε να μπορέσει να είναι καλύτερος στο κοινωνικό του περιβάλλον. Πώς αισθάνεται, όμως, κανείς όταν είναι περιθωριοποιημένος, δεδομένου ότι ο φόβος και το προσωπικό κλείσιμο προκαλούν ανεπανόρθωτες τάσεις φυγής αλλά και απουσίας; Σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης αλλά και σε κάθε χρονική συγκυρία, σε συνθήκες περιθωριοποίησης, το άτομο δεν αλλάζει εύκολα γνώμη και μάλιστα δεν επιδιώκει να ακουστεί η γνώμη αυτή. Ο απομονωτισμός είναι δυνατόν να υπάρχει από το σχολείο, μέχρι και σε ένα γηροκομείο… και ο εργαζόμενος ή ένας άνθρωπος με όραμα και στόχους συχνά να μην ακούγεται… Αναφορικά με άτομα που έχουν υποπέσει σε ουσίες, ναρκωτικά, κατάθλιψη, αξίζουν οποιαδήποτε εξέταση, κοινωνικά δικαιώματα που να ανταποκρίνονται στα οικονομικά τους προβλήματα και να δίνουν λύσεις, αλλά και ολόκληρους φορείς που να συναπαρτίζουν μέτρα και την προσωπική προστασία τους και αναδιαμόρφωση τους.
Να μην ξεχνάμε πως στο πλαίσιο της κοινωνίας μας που διαμορφώνονται πρότυπα και η διαφορετικότητα ή το παραμικρό που δημιουργεί τις διαφορές παραγκωνίζονται, είναι οι άνθρωποι αυτοί που δεν έχουν φωνή και δεν τους είναι εύκολο να διαμορφώσουν τους χαρακτήρες τους και τις επιλογές τους αυτόβουλα. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια κατάσταση στην οποία εμπεριέχονται δεκάδες επιστημονικοί κλάδοι και αυτό από μόνο του συνιστά κοινωνικό πρόβλημα και υποδηλώνει απουσία παιδείας… Ίσως η τέχνη να σώζει τις ταμπέλες που «κολλώνται» και ενδεχομένως πολλοί να στρέφονται άμεσα σε εκείνη γιατί τους καταλαβαίνει ευκολότερα και τους βοηθά ταχύτερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κοινωνικός αποκλεισμός ορισμοί, πλαίσιο και σημασία, users.auth.gr, διαθέσιμο εδώ
- ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ, ec.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
