Σπυρίδων Σφέτας: «Ο Έλληνας είναι ο πιο οικουμενικός άνθρωπος στον κόσμο. Η ορθοδοξία μάς συνδέει με την Ανατολή και η αρχαιότητα με τη Δύση»

Συνέντευξη στον Νίκο Μελιτσιώτη,

Ο Σπυρίδων Σφέτας, Καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και πολύπειρος μελετητής, με αφορμή τόσο την επέτειο των 200 ετών από την έναρξη της Επανάστασης όσο και το νέο του βιβλίο, με τίτλο «Όψεις της Βουλγαρικής Κατοχής στην Ανατολική Μακεδονία, 1916-1918», το οποίο πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Επίκεντρο, μας παραχωρεί μια πλούσια συνέντευξη.

Σε αυτή αναλύει τη συμμετοχή των Βαλκάνιων λαών στη Σερβική Εξέγερση και την Ελληνική Επανάσταση, ενώ σκιαγραφεί τα γεγονότα των δύο περιόδων βουλγαρικής κατοχής στη Μακεδονία.

Μέρος 1^ο

• Στη Σερβική Εξέγερση του 1804 συμμετείχαν οι λαοί των Βαλκανίων και σε τι βαθμό;

Καταρχήν, δεν υπάρχει ο όρος επανάσταση επίσημα. Υπάρχει ο όρος εξέγερση. Κάνουμε τη διάκριση μεταξύ εξέγερσης και επανάστασης. Η εξέγερση ήταν αυθόρμητη, αρχικά εναντίον των γενιτσάρων και αργότερα στράφηκε και κατά του Σουλτάνου. Πάντα με παράμετρο, κατά πόσο υπάρχει η ρωσική βοήθεια. Ο Ρωσικός παράγοντας ήταν αυτός που συνετέλεσε στην κλιμάκωση των αιτημάτων από αυτονομία σε ανεξαρτησία. Οι Ρώσοι βοήθησαν πολύ τους Ορθοδόξους, ανάλογα και με τις αλλαγές της ρωσικής πολιτικής. Η Σερβική Εξέγερση δεν είχε την έννοια της παμβαλκανικής διάστασης. Έγιναν κάποια κινήματα, όπως το κίνημα του Νικοτσάρα στον Όλυμπο, το οποίο συνδέεται με τη Σερβική Εξέγερση του Καραγιώργη. Υπήρχαν οι Βούλγαροι που είχαν δημιουργήσει ορισμένα σώματα. Υπήρξε ανάμειξη της Ρωσίας, η οποία θεωρούσε ότι μπορούσε η Βουλγαρία να γίνει, με κάποιον τρόπο, τμήμα της Τσαρικής Ρωσίας. Είναι διακριτό πως υπήρχε η θέληση, όταν μια χριστιανική δύναμη έβγαινε στο προσκήνιο, να ενωθούμε με αυτούς. Η Ελληνική Επανάσταση είχε μια διαβαλκανική διάσταση και αυτή είναι η διαφορά. Συν τοις άλλοις, μιλάμε για δύο Σλαβικές εξεγέρσεις, αλλά αυτό που έγινε στην Σερβία κατά το 1804 με τον Καραγιώργη, σίγουρα, είχε αντίκτυπο στους Έλληνες, είχε εκληφθεί ως παράδειγμα. Αυτό που έκαναν οι Σέρβοι επέδρασε θετικά στο να επιταχυνθούν οι μηχανισμοί, ώστε να αρχίσει εδώ η επανάσταση. Βέβαια, οι Σέρβοι ήταν γενικά άγνωστοι στην υπόλοιπη Ευρώπη, λίγοι ρομαντικοί τους ήξεραν, όπως ο Γκαίτε.

• Η Φιλική Εταιρεία δραστηριοποιήθηκε, μεταξύ άλλων, και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Εισήλθαν στις τάξεις της Βαλκάνιοι;

Ναι, αυτοί που ήταν υπό την άμεση επιρροή του ελληνισμού, όπως, για παράδειγμα, οι Βούλγαροι, που δεν είχαν ακόμα αφυπνιστεί. Στην Οδησσό, ξέρουμε καλά, ότι ο μετέπειτα μαικήνας των οθωμανικών γραμμάτων, Βασίλ Αμπρίλοφ, χρηματοδοτούσε τη Φιλική Εταιρεία. Λειτουργούσε περισσότερο η κοινή ορθόδοξη πίστη και λιγότερο το εθνοτικό. Αργότερα, οι Βούλγαροι και ο Αμπρίλοφ γίνονται και φορείς του βουλγαρικού εθνικισμού, όταν η επανάσταση ξέσπασε στη Βουλγαρία. Στις παραδουνάβιες ηγεμονίες υπήρχε η επιρροή του ελληνισμού, για να πετύχει τη δουλειά στην Πελοπόννησο σε καθαρά εθνικά πλαίσια. Εκεί, όμως, υπήρχαν άλλα προβλήματα, τα οποία ο Υψηλάντης δεν γνώριζε, με αποτέλεσμα να μην προλάβει ο ίδιος να πάει στην Πελοπόννησο. Θέλω να πω, ότι, ναι μεν σχεδιάστηκε σε μια διαβαλκανική δράση η επανάσταση, αλλά δεν υπήρξε επεξεργασμένο σχέδιο για το τι θα γίνει με την απελευθέρωση της βαλκανικής χερσονήσου. Η ελληνική επανάσταση είναι ένα πολυσύνθετο φαινόμενο και ο φιλελληνισμός στην Ευρώπη. Υπήρχε, προφανώς, φιλελληνισμός και στις βαλκανικές χώρες. Η ρωσική διανόηση έγραφε θετικά για την ελληνική επανάσταση, όπως ο ποιητής Πούσκιν. Ο Έλληνας είναι ο πιο οικουμενικός άνθρωπος στον κόσμο. Η ορθοδοξία μάς συνδέει με την Ανατολή και η αρχαιότητα με τη Δύση.

• Συμμετείχαν στις Ένοπλες συγκρούσεις στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες αρχικά και εν συνεχεία σε αυτές στην κυρίως Ελλάδα;

Φυσικά, κατέβηκαν πολλοί Βούλγαροι λόγω ορθοδοξίας κυρίως και συγκρούονταν με τους Οθωμανούς. Για  παράδειγμα, στη μάχη στα Δερβενάκια συμμετείχε ο Χατζηχρήστος, Σέρβος, και μετέπειτα υπασπιστής του Όθωνα, ο οποίος μετέβη στην Ελλάδα. Κυρίως έπαιξε ρόλο η κοινή ορθόδοξη πίστη. Αυτό αφορά και τους Αρβανίτες, φυσικά. Είναι η ορθοδοξία που προσδιορίζει την έννοια του Έλληνα. Ο Ελληνισμός είχε τη δύναμη αυτή, να κάνει και τους μη εθνοτικά Έλληνες στη συνείδηση Έλληνες.

• Υπήρξαν φαινόμενα αυτομόλησης Οθωμανών στην πλευρά των επαναστατών; Για ποιους λόγους γινόταν αυτό;

Υπήρξαν μεμονωμένα περιστατικά από λιποτακτήσεις. Έπαιξε ρόλο η προπαγάνδα φυσικά και από τη μια και από την άλλη μεριά και αυτό γινόταν, όταν τα βρίσκαμε εμείς ή και οι Οθωμανοί σκούρα. Είχε πολλές διακυμάνσεις, άλλωστε, η επανάσταση. Όπως και μεταξύ των Ελλήνων υπήρξαν συγκρούσεις. Η επανάσταση ανέδειξε την τάξη των στρατιωτικών, οι οποίοι πλουτίζουν ξαφνικά και μέσω των λεηλασιών, και αμφισβητούν δυναμικά την επιρροή των Κοτζαμπάσηδων στους εμφυλίους πολέμους. Τον Καποδίστρια αυτά τον έφαγαν. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν ποιος ήταν ο Καποδίστριας, μια μεγάλη προσωπικότητα.

Μέρος 2^ο

• Στο βιβλίο σας, εξετάζετε τη Βουλγαρική Κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία, την περίοδο 1916-1918. Ακολουθήθηκαν οι ίδιες τακτικές από τους Βούλγαρους και κατά την κατοχή της Θράκης (1913-1919) και κατά την κατοχή της Μακεδονίας το 1941-1944;

Μπορούμε να πούμε, σε γενικές γραμμές, ναι, στην περίοδο 1941-1944 δεν είχαν τη Δυτική Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία και εφαρμόζουν μια πολιτική εκβουλγαρισμού από την πρώτη στιγμή. Κλείνουν τα ελληνικά σχολεία, ανοίγουν τα βουλγάρικα. Την περίοδο που εξετάζουμε, 1916 με 1918, καταδίκαζαν τον ελληνικό πληθυσμό σε ασιτία και όταν η Ελλάδα μπήκε επισήμως στον Πόλεμο, γίνονται εκτοπισμοί στο εσωτερικό της Βουλγαρίας. Το 1916 με 1918 μιλάμε για πραγματική εθνοκάθαρση. Τότε, χωρίς να έχει γίνει η ανταλλαγή των προσφύγων, ήλπιζαν, ότι μπορούσαν να εκβουλγαρίσουν τις νέες χώρες, τις οποίες πήρε η Ελλάδα στους Βαλκανικούς Πολέμους. Τα μέτρα που λάμβαναν ήταν η πείνα, με τη χορήγηση λίγων άλευρων και ο εκτοπισμός στο εσωτερικό της Βουλγαρίας, όπου έκαναν καταναγκαστικά έργα. Υπήρχε και μεγάλη προπαγάνδα, που τους καλούσαν να πάνε στην Βουλγαρία για δουλειά. Την περίοδος 1941-1944 υπάρχουν πρόσφυγες, η εθνολογική σύσταση είχε αλλάξει. Για τον λόγο αυτό, εφαρμόστηκε η μέθοδος του βίαιου εκβουλγαρισμού. Την περίοδο αυτή, συνέβη και η εξέγερση της Δράμας. Όπως φαίνεται μέσα από τα στρατιωτικά έγγραφα, οι βόρειοι γνώριζαν ότι επίκειται εξέγερση και δεν έκαναν τίποτα για να το αποτρέψουν, για να έχουν, μετά από καιρό, τον λόγο να επιβάλλουν τον εκβουλγαρισμό. Στην πρώτη περίοδο, μπορούσαν να εξοντώσουν τον ελληνικό πληθυσμό είτε με εκτοπισμούς είτε με μέτρα, όπως η ασιτία. Με τη Βουλγαρία κάποια στιγμή θα συγκρουόμασταν. Ο σκοπός ήταν να επιβάλλουν τον ηγεμονισμό και δεν τα κατάφεραν. Αυτό δημιουργεί πολλά κόμπλεξ και στο σήμερα, όπως το βέτο για την ένταξη της Β. Μακεδονίας.

• Είναι αξιοθαύμαστη η ενδελέχεια με την οποία μελετήσατε τις αρχειακές πηγές της εποχής, τόσο την έκθεση του Νομάρχη Νικολάου Μπακόπουλου όσο και των άλλων διοικητικών υπαλλήλων. Περιγράψτε μας αυτή την εμπειρία. Τι σας άγγιξε περισσότερο;

Εγώ μελέτησα το πρωτότυπο της έκθεσης του Νικολάου Μπακόπουλου και ύστερα ό,τι διαθέσιμο αρχείο υπήρχε στο διαδίκτυο. Αργότερα, άρχισα την κατάταξη. Μετά έλαβα τα γερμανικά αρχεία και άρχισα να τα μελετώ. Απαιτεί μεθοδολογία και καλή πένα, για να τα γράψεις όλα αυτά. Ένιωσα ότι κάλυπτα μια σκοτεινή περιοχή, δεν είχε γραφτεί τίποτα και δεν μπορούσαν να φανταστώ το δράμα της περιοχής της Δράμας. Η πρώτη κατοχή για εμένα ήταν το 1916-1918. Όπως και μετά, μιλάμε για δεύτερη κατοχή, το 1944. Στις πρωτογενείς πηγές βρίσκει κανείς σημαντικά πράγματα. Πήγαινα κάθε χρόνο στη Δράμα και μιλούσα, έψαχνα.

• Κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας, συναντήσατε πληθώρα βίαιων συμπεριφορών και περιστατικών. Υπήρξαν αναλαμπές ανθρωπιάς και συμπόνιας από τον εισβολέα προς τον αιχμάλωτο και τον κατακτημένο;

Από ό,τι ξέρω, υπήρχαν καλοί Βούλγαροι κατά τη διάρκεια της Κατοχής του 1941-1944. Οι έποικοι πολλές φορές ενημέρωναν για επικείμενες εφόδους του βουλγαρικού στρατού, αλλά για την περίοδο του 1918, οπότε ήταν νωπές οι μνήμες των βουλγαρικών πολέμων και δεν έχουν γίνει εποικισμοί, εκεί εφάρμοσαν σκληρές γραμμές οι στρατιωτικές αρχές. Κατά τη δεύτερη περίοδο, που είχε γίνει εποικισμός με τη Συνθήκη του Νεϊγύ, κάποιοι Βούλγαροι προειδοποιούσαν έμμεσα τους Έλληνες, ότι επίκεινται σφαγές. Ακόμη και για τη Δράμα, πολλοί που είχαν ελληνική καταγωγή, από την ελληνική Ρωμυλία, και υπηρετούσαν στον βουλγαρικό στρατό, προειδοποιούσαν τους Έλληνες για την κάθοδο του στρατού. Ένας καλός είναι ο Γκεόργκι Κίνιν. Έσωσε τότε τους νέους, ένα μέρος της νεολαίας της περιοχής από εκτελέσεις.

• Τα Βαλκάνια έχουν χαρακτηριστεί ως «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης». Είναι δίκαιος, κατά τη γνώμη σας, αυτός ο χαρακτηρισμός; Αν ναι, σε τι βαθμό και σε τι οφείλεται αυτό;

Έλεγαν, ότι από εκεί άρχισε ο Α΄ Π.Π., το 1914. Αλλά το θέμα είναι ποιος βάζει την πυρίτιδα. Ο Α΄ Π.Π. για αυτούς ήταν ιμπεριαλιστικός, για εμάς ήταν πόλεμος εθνικής ολοκλήρωσης. Μπορεί η επανάσταση να άρχισε το 1821, όμως το κράτος έπρεπε να ενσωματώσει και άλλες περιοχές. Η ενσωμάτωση της Μακεδονίας και της Θράκης έγινε 100 χρόνια μετά, κάτι που δεν έγινε στη Δυτική Ευρώπη. Θέλω να πω, ναι, μεν είναι έτσι στιγματισμένα τα Βαλκάνια, αλλά σημασία έχει ποιος βάζει την πυρίτιδα. Δεν την βάζουμε εμείς. Εμείς είμαστε μέρος του προβλήματος, ας το πούμε. Ήταν ένα δυτικό στερεότυπο για τα Βαλκάνια. Τώρα, βέβαια, μέσα στην Ευρώπη, αυτά έχουν αρθεί.

Ευχαριστούμε πολύ τον καθηγητή κ. Σφέτα για την παραχώρηση της συνέντευξης.