Του Γιάννη Μπαλαμώτη,
Την περίοδο της Αραβικής Άνοιξης ένα μεγάλο εκσυγχρονιστικό έργο έβαζε τα θεμέλιά του στην καρδιά της Αφρικής. Στη περιοχή Benishangul-Gumuz της Αιθιοπίας, το 2011, ξεκίνησε η κατασκευή του Μεγάλου Φράγματος της Αιθιοπικής Αναγέννησης, γνωστό ως GERD (Grand Ethiopian Renaissance Dam).
Ο Νείλος, ένα από τα μεγαλύτερα ποτάμια του κόσμου, διατρέχει εννιά αφρικανικές χώρες. Ο Λευκός Νείλος, με τις πηγές του στη λίμνη Βικτώρια, συναντά τον Μπλε Νείλο, που πηγάζει από τη λίμνη Τάνα της Αιθιοπίας, στο Σουδάν και από εκεί διατρέχει όλη την Αίγυπτο και εκβάλλει στη Μεσόγειο. Το 80% των νερών του ποταμού προέρχεται από τον Μπλε Νείλο. Το ζήτημα διαχείρισης του ποταμού αποτελεί πηγή διένεξης μεταξύ της Αιγύπτου, του Σουδάν και της Αιθιοπίας για τουλάχιστον εκατό χρόνια. Το 1929, κατά την αποικιοκρατική περίοδο, η Μεγάλη Βρετανία προχώρησε στην υπογραφή διμερούς συνθήκης με την Αίγυπτο σχετικά με τη διαχείριση των υδάτων του ποταμού. Η Αιθιοπία δεν αποτελούσε συμβαλλόμενο μέρος, καθώς η Μεγάλη Βρετανία θεωρούσε ότι η Αίγυπτος επαρκούσε για την εκπροσώπηση τόσο της Αιθιοπίας όσο και άλλων χωρών που διατρέχονταν από τον Νείλο.
Τρία χρόνια μετά την ανεξαρτητοποίηση του Σουδάν, το 1959, το Χαρτούμ και το Κάιρο προχώρησαν στη σύναψη συμφωνίας, που ουσιαστικά αποτελούσε συμπλήρωση της πρώτης, σχετικά με τον Νείλο. Για άλλη μία φορά η Αιθιοπία δεν αποτέλεσε μέρος της. Η εν λόγω συμφωνία καθόριζε τις ετήσιες ποσότητες νερού που θα «μοιράζονταν» οι δύο χώρες, με την Αίγυπτο να εξασφαλίζει 55,5 δις κ. μ. νερού και το Σουδάν 18,5 αντίστοιχα. Η Αιθιοπία, όμως, με τις πηγές του Νείλου εντός των συνόρων της και ουσιαστικά έχοντας τον δυνάμει έλεγχο του 80% της παροχής νερού ολόκληρου του ποταμού, το 2011, υποστηρίζοντας ότι οι Συνθήκες του 1929 και 1959 αγνοούσαν τις εθνικές της ανάγκες για νερό, προχώρησε στην έναρξη της κατασκευής του GERD χωρίς την έγκριση της Αιγύπτου και του Σουδάν -ενέργεια που απαιτείται σε τέτοιας κλίμακας έργα- υποστηρίζοντας ότι το γιγάντιο έργο ήταν καθαρά ζήτημα εθνικής κυριαρχίας.
Το 2012 η Αίγυπτος, στον απόηχο των καταιγιστικών εξελίξεων που προκάλεσε η Αραβική Άνοιξη και παρά τη δυνατότητα που της εξασφάλιζε η Άγγλο-Αιγυπτιακή Συνθήκη του 1929 για άσκηση veto σε οποιοδήποτε σχέδιο σχετικό με τη διαχείριση του Νείλου, έδειξε ευελιξία και μαζί με το Σουδάν και την Αιθιοπία συμφώνησαν ότι θα έπρεπε να μελετήσουν την επίδραση του GERD τόσο στις ίδιες, όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Τον Μάρτιο του 2015, μάλιστα, προχώρησαν στη συνυπογραφή Διακήρυξης Αρχών (Declaration of Principles-DoP) στο Χαρτούμ. Από τη συγκεκριμένη διακήρυξη απέρρεε ότι η Αιθιοπία θα υλοποιούσε τις συστάσεις των άλλων χωρών συμπεριλαμβανομένης και μίας περιβαλλοντολογικής και κοινωνικής εκτίμησης της επιρροής (Environmental and Social Impact Assessment – E.S.I.A) του φράγματος. Μέσω της E.S.I.A θα καθορίζονταν κανόνες και όρια σχετικά με τη διαχείριση του φράγματος μετά την ολοκλήρωσή του, καθώς και οι προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες θα πραγματοποιούταν το γέμισμα του τεράστιου ταμιευτήρα του.
Για την Αίγυπτο, πρωταρχικής σημασίας είναι ο έλεγχος λειτουργίας του φράγματος και απόλυτη προτεραιότητα η όσο το δυνατό μεγαλύτερη καθυστέρηση του πρώτου γεμίσματος του ταμιευτήρα. Ένα ιδανικά αργό γέμισμα θα πραγματοποιούταν σε δώδεκα μέχρι είκοσι ένα έτη. Εντούτοις, η Αιθιοπία επιθυμεί ταχεία πλήρωση του ταμιευτήρα εντός έξι χρόνων, γεγονός που αποτελεί ιδιαίτερα μεγάλη απειλή για την ασφάλεια της παροχής νερού στην Αίγυπτο. Η τελευταία ανέκαθεν στήριζε την ύπαρξή της αποκλειστικά στον Νείλο. Ούσα μία από τις πιο ξηρές χώρες του κόσμου και με τον πληθυσμό της να ξεπερνά πλέον τις 100 εκατομμύρια ψυχές με προοπτικές γεωμετρικής αύξησης, μία ενδεχόμενη μείωση της παροχής νερού θα ήταν καταστροφική. Ακόμη περισσότερο, εάν προστεθεί η κακοδιαχείριση του ποταμού και η ρύπανσή των υδάτων του. Με τον επικείμενο φόβο της λειψυδρίας που θα αντιμετωπίσει η Αίγυπτος μέχρι το 2025, η κυβέρνηση δε θέλει να ρισκάρει μία ταχεία πλήρωση του ταμιευτήρα που θα επιδεινώσει το πρόβλημα, με αποτέλεσμα η διαπραγματευτική της γραμμή να επικεντρώνεται στην εξασφάλιση όρων για τη διαχείριση της ροής του ποταμού, ειδικά σε περιόδους ξηρασίας.
Τον Φεβρουάριο του 2020, οι τρεις χώρες, έχοντας ολοκληρώσει δέκα γύρους διαπραγματεύσεων σε διάστημα πέντε χρόνων, ήταν έτοιμες να λύσουν τις διαφορές τους. Στην Ουάσιγκτον, με διαμεσολαβητή τον τέως Πρόεδρο Donald Trump και την παρουσία της Παγκόσμιας Τράπεζας, προέκυψε μια πρόταση-βάση για συμφωνία. Η Αιθιοπία, όμως, την τελευταία στιγμή αρνήθηκε να υπογράψει το κείμενο, υποστηρίζοντας ότι θα βλάπτονταν τα εθνικά της συμφέροντα και η κυριαρχία της. Μάλιστα, λίγους μήνες μετά, τον Ιούλιο του 2020, η Αιθιοπία ξεκίνησε να γεμίζει τον ταμιευτήρα. Η Αίγυπτος από τη μεριά της, υποστηρίζοντας ότι η Αιθιοπία είχε παραβιάσει την DoP που είχαν υπογράψει οι τρεις χώρες το 2015, κατέφυγε στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, απαιτώντας την καταδίκη της εν λόγω πράξης. Η ένταση κορυφώθηκε και η Αίγυπτος ανακοίνωσε ότι θα έφτανε στην επίλυση της διένεξης με «άλλον τρόπο». Το ενδεχόμενο μίας ένοπλης σύρραξης ήταν ανοικτό, ειδικά μετά την πρόταση του Trump για τη διεξαγωγή αεροπορικής επίθεσης, με στόχο την καταστροφή του φράγματος, πράγμα που θα επέφερε καταστροφικές συνέπειες στην Αιθιοπία αλλά κυρίως στο Σουδάν.
Στον αντίποδα, η Αιθιοπία, έχοντας από το 2018 αναβαθμίσει τη διεθνή της θέση, με Πρωθυπουργό τον βραβευμένο με Νόμπελ Ειρήνης Abiy Ahmed Ali, και έχοντας επιλύσει τη χρόνια συνοριακή της αντιπαράθεση με την όμορη Ερυθραία, έχει άλλες βλέψεις για το εθνικής σημασίας έργο του GERD. Το φιλόδοξο σχέδιο, το οποίο ξεκίνησε το 2011, ήταν αποκλειστικά χρηματοδοτούμενο από την Αιθιοπία μέσω κρατικών ομολόγων και ιδιωτικών επενδύσεων. Η χώρα, με το 50% σχεδόν του πληθυσμού της να μην είναι συνδεδεμένο με το εθνικό δίκτυο ηλεκτροδότησης, βλέπει το γιγάντιο έργο του GERD ως τον μοναδικό δρόμο προς τον εκσυγχρονισμό της. Με την έναρξη της λειτουργίας, το μεγάλο υδροηλεκτρικό φράγμα θα είναι σε θέση να παράγει ετησίως 16,153 GWh ηλεκτρικής ενέργειας καλύπτοντας τις ανάγκες της χώρας, ενώ το πλεόνασμα θα διανέμεται στις γειτονικές χώρες αποφέροντας με αυτόν τον τρόπο σημαντικά έσοδα στα δημόσια ταμεία.
Από τον Ιούλιο του 2020, όταν η Αιθιοπία ξεκίνησε να γεμίζει το ταμιευτήρα, και με την ένταση να είναι τεταμένη, ιδιαίτερα με την Αίγυπτο, στις διαπραγματεύσεις εισέρχεται και η Αφρικανική Ένωση, η οποία προσφέρθηκε να διαμεσολαβήσει μεταξύ των δυο χωρών. Το ξέσπασμα ταραχών τον Νοέμβριο του 2020 στο Tigray, όπου το Απελευθερωτικό Μέτωπο του Λαού του Tigray (Tigray People’s Liberation Front–TPLF) συγκρούεται με τις κυβερνητικές δυνάμεις, περιπλέκει την κατάσταση και προκαλεί τη διεθνή προσοχή λόγω φόβου επέκτασης της κρίσης σε όλη την Β.Α. Αφρική. Τα Ηνωμένα Έθνη προσπαθούν να επέμβουν αλλά η Αιθιοπία αρνείται. Υπάρχουν δε εικασίες ότι η Αίγυπτος κατά κάποιον τρόπο συνέβαλλε στην υποκίνηση των ταραχών. Δεδομένων των παραπάνω, η διαπραγματευτική δυνατότητα της Αιθιοπίας έχει αποδυναμωθεί, αφού πλέον κατηγορείται έως και για παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το Σουδάν, το οποίο γεωγραφικά και διαπραγματευτικά βρίσκεται ανάμεσα από την Αίγυπτο και την Αιθιοπία, αδυνατεί να πάρει ξεκάθαρα το μέρος της μίας ή της άλλης πλευράς. Τα συμφέροντά του εξυπηρετούνται τόσο από την Αίγυπτο, όσο και από την Αιθιοπία. Όπως και η Αίγυπτος, το Σουδάν ενδιαφέρεται για τη συνέχιση της ροής των υδάτων στα εδάφη του. Ωστόσο, μία αποτελεσματική λειτουργία του GERD θα εξασφαλίσει στο Σουδάν φθηνότερη ενέργεια, ευκολότερη άρδευση και λιγότερες πλημμύρες. Επιπλέον, μία ενδεχόμενη σύγκρουση Αιγύπτου και Αιθιοπίας με καταστροφή του φράγματος θα μετατρέψει το Σουδάν σε θέατρο πολέμου και θα προκαλέσει καταστροφικές πλημμύρες. Επομένως, η ειρηνική και συντεταγμένη επίλυση του θέματος είναι ζήτημα εθνικής ασφάλειας για τη χώρα.
Το Σουδάν κάνοντας σταθερά βήματα προς τη δημοκρατία και εξελισσόμενο από κράτος παρίας σε περιφερειακό παίκτη, έχει την ευκαιρία με τη δική του διαμεσολάβηση να λύσει ένα ζήτημα, το οποίο δεν κατάφεραν να λύσουν μέχρι τώρα ούτε οι Η.Π.Α, ούτε τα Ηνωμένα Έθνη ή ακόμη και η Αφρικανική Ένωση. Ίσως η τελευταία συνάντηση του Αιγύπτιου Προέδρου Abdel Fattah el-Sisi με τον Σουδανό Πρωθυπουργό Abdalla Hamdok και άλλους κυβερνητικούς αξιωματούχους στο Χαρτούμ στις 6 Μαρτίου να φέρει την πολυπόθητη λύση για τον Νείλο που διχάζει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Egypt’s el-Sisi visits Sudan for Nile dam talks, Al Jazeera, διαθέσιμο εδώ
-
Tigray conflict threatens the Grand Ethiopian Renaissance Dam, Power Technology, διαθέσιμο εδώ
-
The Dam That Broke Open an Ethiopia-Egypt Dispute, Carnegie Middle East Center, διαθέσιμο εδώ
- The Grand Ethiopian Renaissance Dam Crisis and the Implementation for International Freshwater Law, Atlas Institute of International Affairs, διαθέσιμο εδώ
