Του Βασίλη Δημόπουλου,
Στην πολύκροτη περίοδο των Επαναστατικών χρόνων, σημειώνονται διαφορετικές και πολυάριθμες πολεμικές συγκρούσεις, σε όλο το εύρος της Ελληνικής Επικράτειας. Από την Κρήτη μέχρι τη Θεσσαλία και από τη Στερεά μέχρι τη Θράκη και τη Μακεδονία, το σύνολο του Ελληνικού Έθνους αντιμάχεται την Οθωμανική κατοχή με περισσή τόλμη και ανδρεία. Η διαφαινόμενη, τότε, Εθνεγερσία της χώρας, δεν υπήρξε ένα μεμονωμένο γεγονός, που περιοριζόταν στους αστικούς κύκλους της Πελοποννήσου, με την εφήμερη συμμετοχή ναυτικών δυνάμεων, κυρίως, από τα νησιά του Αργοσαρωνικού, αλλά απευθυνόταν, εν πολλοίς, στο σύνολο των Ελλήνων. Στο παράδειγμα, μάλιστα, της Μακεδονίας, αποδεικνύεται έμπρακτα, όχι μόνο το καθολικό στοιχείο του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα, αλλά και οι δυσκολίες που εμφανίσθηκαν κατά την πορεία περάτωσής του.
Προτού, λοιπόν, το προαναφερόμενο αίσθημα ελευθερίας και απεξάρτησης από τον οθωμανικό ζυγό, φωλιάσει στο λογισμό μυριάδων Ελλήνων στη Μακεδονία, η περιοχή που φημιζόταν ως εκείνη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, θεωρούταν υπανάπτυκτη και δίχως ίχνος εμπορικής δραστηριότητας. Μόνο στις περιοχές της Θεσσαλονίκης και των Σερρών παρουσιαζόταν κάποια διάθεση για οικονομική άνθιση, κυρίως από προσπάθειες γηγενών κατοίκων τους. Η βαρυσήμαντη συνθήκη, όμως, του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, το 1774, αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην ανατροπή των υπαρχουσών, τότε, συνθηκών, καθώς περισσότερες περιοχές στα περίχωρα της Μακεδονίας άρχισαν να εμφανίζουν σημάδια οικονομικής και εμπορικής ανάπτυξης.
Η συγκεκριμένη ανάπτυξη είχε ευεργετικά αποτελέσματα και στους κύκλους της Φιλικής Εταιρείας, κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, καθώς αποστάλθηκαν στην περιοχή οι Γιάννης Φαρμάκης και Δημήτρης Ίπατρος, με στόχο να γίνει προσπάθεια, ώστε να μυηθούν οι κάτοικοι στις ιδέες και τα ιδανικά της οργάνωσης. Πράγματι, το έργο των αποσταλμένων της Εταιρείας τελεσφόρησε. Το σύνολο, σχεδόν, του ανώτατου και κατώτατου κλήρου της Μακεδονίας μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, δημιουργώντας, ουσιαστικά, τις διαθέσεις και τις συνθήκες για την προετοιμασία ενός Αγώνα.
Ως μοναδικό, πλέον, κενό στα σχέδια της Φιλικής Εταιρείας, παρουσιαζόταν ο διορισμός ενός αρχηγού για την περιοχή της Μακεδονίας. Τη λύση στην εν λόγω εξίσωση έδωσε το όνομα του Εμμανουήλ Παπά. Ο τελευταίος, γεννημένος το 1872 σε ένα χωριό των Σερρών, υπήρξε λαμπρός έμπορος από νεαρή ηλικία και απέκτησε υπέρογκη περιουσία, παρά τις περιορισμένες γραμματικές γνώσεις του. Χρησιμοποιώντας τις στενές επαφές που διέθετε, τις οποίες είχε αποκτήσει μέσω των εμπορικών συνδιαλλαγών του, προωθούσε συνεχώς τα αιτήματα των Χριστιανών κατοίκων των Σερρών, πιέζοντας, μάλιστα, την Οθωμανική Διοίκηση της περιοχής σε άμεση εφαρμογή τους. Ύστερα από εντατικοποιημένη προσπάθεια, όμως, του Διοικητή των Σερρών Γιουσούφ Μπέη, να του αποσπάσει το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του, με την παράλληλη προσπάθεια εκβιασμού να μη ξαναπατήσει στην περιοχή των Σερρών, ο Παπάς έφυγε από τη γενέτειρά του και κατέληξε στην Κωνσταντινούπολη, το 1817. Εκεί, ασχολήθηκε με τις τραπεζικές συναλλαγές, κατορθώνοντας να φθάσει την περιουσία του σε υπέρμετρα μεγέθη.
Όντας, λοιπόν, εγκατεστημένος στην Κωνσταντινούπολη, ο Εμμανουήλ Παπάς μυήθηκε στους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας, το 1819, από τον Κωνσταντίνο Παπαδάτο, έναν άνθρωπο που εμπιστευόταν ιδιαίτερα ο «Αρχιστράτηγος», όπως τον αποκαλούσαν, Αλέξανδρος Υψηλάντης. Ο τελευταίος, αποδέχτηκε, μάλιστα, με περισσή χαρά την επιθυμία του Παπά να δωρίσει 1.000 περίπου γρόσια στα οικονομικά της οργάνωσης, ώστε να διευκολυνθεί η υλοποίηση των αντικειμενικών στόχων της εκείνη τη περίοδο.
Δύο χρόνια προεπαναστατικών ζυμώσεων και προετοιμασίας, φάνηκαν να ήταν αρκετά για το σπουδαίο έμπορο και τραπεζίτη, ώστε να λάβει και εκείνος μέρος στην έκρηξη των επαναστατικών κινήσεων, το 1821. Με δική του προτροπή, το Μάρτιο του ίδιου έτους, ναύλωσε το πλοίο ενός Θρακιώτη καπετάνιου, το φόρτωσε με τα απαραίτητα εφόδια και ενημέρωσε τον Υψηλάντη σχετικά με την έντονη επιθυμία του να αναχωρήσει για τη γενέτειρά του, ώστε να προσπαθήσει να κινήσει τους εκείθεν μοχλούς ενός Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα. Ο Υψηλάντης, ο οποίος βρισκόταν τότε στο Βουκουρέστι προετοιμάζοντας τα στρατεύματά του, αφού συνδιάλεξε με τους υπόλοιπους Φιλικούς και ορμώμενος από την εύληπτη διάθεση υπέρ του Αγώνα που χαρακτήριζε τον Παπά, όρισε τον άλλοτε έμπορο σε Αρχηγό της Επανάστασης στην περιοχή της Μακεδονίας, καλύπτοντας το κενό που προϋπήρχε σε τούτη τη θέση.
Έτσι, ο Εμμανουήλ Παπάς ξεκίνησε το ταξίδι του για τη Μακεδονία και συγκεκριμένα για την περιοχή του Άγιου Όρους και τη Μονή Εσφιγμένου, στην οποία ο ηγούμενος Ευθύμιος υπήρξε και μέλος της Εταιρείας. Ως αναγκαίο θεωρούταν, βέβαια, να βρεθεί το κατάλληλο οικονομικό κεφάλαιο, που θα προοριζόταν για την προετοιμασία του ένοπλου αγώνα. Έπειτα από συνεχείς προσπάθειες, ο Παπάς κατόρθωσε να πείσει με τα επιχειρήματά του το σύνολο των μοναχών του Άγιου Όρους να στηρίξουν οικονομικά την Επανάσταση, ενώ παράλληλα περίπου 1.000 από εκείνους έλαβαν τα όπλα της Ελευθερίας. Στα τέλη Μαΐου του 1821, ο σπουδαίος έμπορος και τραπεζίτης, με την καθολική υποστήριξη των μοναχών του Άγιου Όρους και των κατοίκων των γύρω περιοχών, κηρύσσει την Επανάσταση στις Καρυές, διαθέτοντας υπό την επίβλεψή του πάνω από 4.000 ένοπλους. Λίαν συντόμως, οι επαναστατικές ιδέες είχαν διαδοθεί στη χερσόνησο της Κασσάνδρας, στη Σιθωνία, στη Θάσο και στα Μοντεμοχώρια.
Στο υπόλοιπο μέρος της Μακεδονίας, υπήρξε παρόμοια θέληση για επαναστατικές δράσεις, κυρίως εξαιτίας των ασύγκριτων ωμοτήτων που διαπράχθηκαν από τους Οθωμανούς. Την ίδια περίοδο που ο Παπάς προετοίμαζε τον Αγώνα, στις Σέρρες και τη Θεσσαλονίκη, οι Τούρκοι αιχμαλώτισαν 700 κατοίκους, κατόρθωσαν να ανακαλύψουν τον κρυφό οπλισμό που προοριζόταν για την εξέγερση, βασάνισαν και φυλάκισαν αρκετές γυναίκες και παιδιά, εξ αυτών, μάλιστα, και η γυναίκα του Παπά, και έκαψαν πολυάριθμα σπίτια και οικισμούς. Οι κάτοικοι της Μακεδονίας, εξαγριωμένοι από την κακομεταχείριση και την εξαθλίωση που βίωναν, συμμετείχαν και εκείνοι στις επαναστατικές κινήσεις του Παπά, κυρίως εθελοντικά, καθώς ελάχιστοι μπορούσαν να έχουν στην κατοχή τους ικανό οπλισμό για την τέλεση ενός τέτοιου Αγώνα.
Η εύλογη απειρία της πλειονότητας των ένοπλων ανδρών που διέθετε υπό τις προσταγές του ο Εμμανουήλ Παπάς, δικαιολόγησε, εν πολλοίς, την πορεία της Μακεδονικής Επανάστασης. Παρά το φλογερό αίσθημα για απεξάρτηση και απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, οι Οθωμανοί κατάφεραν σταδιακά να καταστείλουν τον Ελληνικό Αγώνα. Μολονότι οι γενναίοι άνδρες του Παπά και του Χάψα, ενός τοπικού οπλαρχηγού από την περιοχή της Χαλκιδικής που θεωρούνταν δεύτερος τη τάξει Αρχηγός του Αγώνα στη Μακεδονία, σημείωσαν ορισμένες τοπικές επιτυχίες στην έκρηξη των πολεμικών συγκρούσεων, το καλοκαίρι του 1821, όπως στην περιοχή του Ιερισσού και στα περίχωρα της Χαλκιδικής, δεν κατόρθωσαν να υπερνικήσουν τις υπέρμετρες Οθωμανικές δυνάμεις. Η ανοργάνωτη αμυντική γραμμή τους, ο ελάχιστος οπλισμός που διέθεταν και η απειρία του Παπά στην πολεμική αντιμετώπιση του εχθρού, θεωρούνται ορισμένα από τα καθοριστικά αίτια που δεν ευδοκίμησε ο επαναστατικός Αγώνας.
Καθοριστική για την πορεία της Επανάστασης της Μακεδονίας υπήρξε η μάχη της Κασσάνδρας, όπου πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 1821. Περικυκλωμένοι, όπως ήταν, οι Έλληνες του Παπά και ανήμποροι να υπερκεράσουν το ζοφερό πολεμικό περιβάλλον που είχε δημιουργηθεί, προέβαλαν σθεναρή, αλλά μάταιη, αντίσταση στις δυνάμεις του Εμπού Λουμπούτ. Ο Παπάς, ωστόσο, κατόρθωσε να ξεφύγει από τη μανία του Τούρκου Μπέη, και απογοητευμένος αποσύρθηκε στο Άγιο Όρος.
Εκεί, αντιμετώπισε ουκ ολίγες φορές τον κίνδυνο να συλληφθεί, διότι οι μοναχοί των μονών είχαν ήδη συνθηκολογήσει με τους Οθωμανούς, οι οποίοι είχαν διατάξει τη σύλληψη του Παπά, εάν εκείνος φανέρωνε τη θέση του. Ένας από τους μοναχούς που επιφορτίστηκε τη σύλληψη του Αγωνιστή, τον ενημέρωσε έγκαιρα και μαζί με εκείνον κατέφυγαν σε ένα πλοίο που ανήκε στον Υδραίο Καπετάνιο Βισβίζη, ξεκινώντας το ταξίδι προς το νησί του Αργοσαρωνικού, σε μία προσπάθεια να αποφύγουν τη σύλληψή τους. Κατά τη διάρκεια του εν λόγω ταξιδιού, ο Εμμανουήλ Παπάς παθαίνει καρδιακή προσβολή, πεθαίνοντας στη νεαρή ηλικία των 49 ετών. Η κηδεία του πραγματοποιήθηκε στο νησί της Ύδρας και τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στη γενέτειρά του, τις Σέρρες. Με το θάνατό του, σηματοδοτείται και το επίσημο τέλος της Μακεδονικής Επανάστασης.
Συνοψίζοντας, οι πολεμικές συγκρούσεις στην περιοχής της Μακεδονίας και η πραγματοποίηση του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα, υπό τις προσταγές του Εμμανουήλ Παπά, αποδεικνύουν την καθολικότητα που είχε η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Μολονότι η επανάσταση στη Μακεδονία δεν κατόρθωσε να αγγίξει τις επιτυχίες που την ίδια περίοδο η Πελοπόννησος και τα νησιά του Αργοσαρωνικού επιδείκνυαν, αποτυπώνει έμπρακτα τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι Έλληνες αγωνιστές στα διαφορετικά στάδια μετωπικής μάχης με τον οθωμανικό ζυγό. Ο Εμμανουήλ Παπάς, αν και αγνοούσε την πολεμική τέχνη, κατόρθωσε να διατηρήσει ζωντανή την εστία της Επανάστασης στη Μακεδονία, δαπανώντας την τεράστια περιουσία του για τους σκοπούς της, αποδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο τη μέγιστη σημασία που είχε για τους Έλληνες ένας απελευθερωτικός Αγώνας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό Έργο (1975) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΒ΄. Αθήνα:Εκδοτική Αθηνών.
- Σ. Τρικούπης (2010), Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης Τόμος Α΄, Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη.
- Γ. Βοζιάνης (2005) Εμμανουήλ Παπάς – Ο υπερασπιστής της Μακεδονίας το 1821. Θεσσαλονίκη:Εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία Α.Ε.
- Ν. Ι. Μέρτζος (2015) Οι Μακεδόνες το ’21. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών
- Β. Κρεμμυδάς (2016), Η Επανάσταση του 1821. Αθήνα:Εκδ. GUTENBERG.
