Της Κατερίνας Κάκου,
Ο ήχος είναι γνώριμος λίγο πολύ σε όλους. Κάποιοι τον απολαμβάνουν ακόμα και καθημερινά, ενώ άλλοι δεν έχουν την ίδια επαφή – κι όμως είναι πάντα ικανοί να τον αναγνωρίσουν. Ήχος καθαρός, κρυστάλλινος, μελωδικός, ουράνιος, μεταλλικός κι όμως αέρινος. Θυμίζει κάτι μαγικό, αιθέριο και εύθραυστο, κάτι που ίσως κάποιος να θυμάται από παλιά, σαν σ’ ένα όνειρο.
Η ιστορία της άρπας χάνεται μέσα στους αιώνες, ταξιδεύει χιλιάδες χρόνια στο παρελθόν. Πρώιμες μορφές της μας γίνονται γνωστές από πάμπολλα αρχαία κείμενα, ζωγραφικές παραστάσεις και άλλες πηγές. Είναι πράγματι γεγονός ότι η άρπα είναι ένα από τα πλέον αρχαιότερα μουσικά όργανα που γεννήθηκε με τα πρώτα δείγματα του ανθρώπινου πολιτισμού. Η άποψη που έχει επικρατήσει είναι πως το κυνηγετικό τόξο αποτέλεσε έμπνευση για τη δημιουργία της. Αρχικά, οι κυνηγοί ανακάλυψαν ότι, τραβώντας τη χορδή του τόξου τους, μπορούσαν να προκαλέσουν ήχο. Έτσι, ξεκίνησαν να πειραματίζονται, νύσσοντας σκοπίμως χορδές, ώστε να παράγουν ήχους διαφορετικού ύψους. Με αυτόν τον τρόπο εφευρέθηκε η τεχνική του νυκτού οργάνου της άρπας. Η θέση πάντως αυτού του μουσικού οργάνου στους μύθους και τις παραδόσεις αμέτρητων λαών είναι εξέχουσα. Ο ήχος ήταν πάντα τόσο μαγευτικός, οδηγώντας στο συμπέρασμα πως η προέλευσή της δεν ήταν ανθρώπινη, αλλά θεϊκή.
Η Κύπρος αποτελεί ένα από τα μέρη όπου γεννήθηκε η άρπα. Στις ιστορίες αναφορικά με τις απαρχές της, ο μύθος σμίγει με τα ιστορικά γεγονότα. Η Πάφος ήταν μια από τις πόλεις όπου η Αφροδίτη και ο Άδωνις λατρεύονταν σημαντικά, ενώ σύμφωνα με τον μύθο οι δύο αγαπημένοι έπαιζαν μουσική με λύρα ή άρπα. Η μουσική είχε ξεχωριστή θέση και στην κουλτούρα των αρχαίων Ελλήνων, αφού πίστευαν ότι βοηθούσε στην καλλιέργεια της σχέσης του ανθρώπου με τους θεούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα-εύρημα είναι ο Αρπιστής, ένα μαρμάρινο άγαλμα Πρωτοκυκλαδικής τέχνης το οποίο παριστάνει καθιστό έναν αρπιστή τη στιγμή που παίζει κάποιο είδος άρπας. Την ίδια σημασία κατείχε η άρπα και στους πολιτισμούς των Αιγυπτίων, των Κελτών, των Σουμερίων και των Ισραηλιτών. Περιβαλλόμενη με μυστήριο και γοητεία, πάντοτε προσέλκυε πλήθη ενθουσιωδών ακροατών. Πίστευαν ότι ο ήχος της ήταν θεϊκός. Αυτό το γεγονός την έκανε το μουσικό όργανο επιλογής για Θεούς, βασιλιάδες, αυλές αριστοκρατών και την υψηλή κοινωνία όλων των εποχών.
Οι άρπες ανάλογα με τον πολιτισμό από τον οποίο προέρχονται διαφέρουν σε μέγεθος και σχήμα. Από την αρχαιότητα και με το πέρας των αιώνων η άρπα έχει υποβληθεί σε αρκετές μετεξελίξεις τόσο μηχανικές όσο και τεχνικές, παγιώνοντάς τη στη σημερινή της μορφή, τη κλασσική άρπα κοντσέρτου. Κάνοντας μια εμβάθυνση, μπορεί να λεχθεί πως η άρπα με τη σύγχρονή της μορφή μπορεί να θεωρηθεί ως το ίδιο όργανο πού γνώριζαν και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι με ομοιότητες μεν στη δομή και τον ήχο, με εμφανείς διαφορές δε στα εξαρτήματά της. Στην Ευρώπη, η άρπα εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Σκανδιναβία. Οι Σκανδιναβοί ήταν αυτοί που μετέφεραν την τριγωνική άρπα στην Αγγλία και την Ιρλανδία. Ως chitara anglica έφτασε από εκεί προς την ηπειρωτική Ευρώπη, αρχικά μόνο στην Κεντρική και λίγο αργότερα και στη Νότια. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι το μοντέλο της μεσαιωνικής άρπας διαφέρει πολύ από τη σύγχρονη ορχηστρική άρπα, καθώς η τελευταία ήταν πολύ μικρή και δεν είχε καμία χορδή. Καθοριστικό ρόλο, όμως, στη σύγχρονή της μορφή διαδραμάτισε ο αρπιστής Χοχντρούκερ από το Άουγκσμπουργκ, ο οποίος επινόησε την άρπα με πεντάλ. Ωστόσο, με την πεντάλ άρπα του Χοχντρούκερ υπήρξαν κάποια προβλήματα, τα οποία βέβαια ξεπεράστηκαν από τον κατασκευαστή πιάνου και άρπας Σεμπαστιέν Εράρντ (1752-1831) με την εφεύρεση της λεγόμενης διπλής άρπας το 1810. Οι κινήσεις της ρυθμίζονται από επτά πετάλια (πεντάλ), εκ των οποίων τα τρία χειρίζονται από το αριστερό πόδι και τα άλλα τέσσερα από το δεξί. Αυτή αποτελεί τη σύγχρονη ορχηστρική άρπα.
Οι μύθοι στα διάφορα μέρη του κόσμου ανά τους αιώνες για την άρπα είναι πολλοί και εξίσου μαγευτικοί. Στην Κίνα, ο «θεϊκός» κυβερνήτης, ο Fu-Hsi, λέγεται πως ήταν αυτός που εφηύρε τη μουσική ως ιδέα και πράξη. Το αγαπημένο του όργανο, το ch’in, φαίνεται πως είχε ομοιότητες με τη σύγχρονη άρπα. Σε κανέναν, εκτός από εξέχοντα μέλη του ιερατείου, δεν επιτρέπονταν να αγγίξει το ch’in. Ακόμη, στην Ινδία, η σύζυγος του θεού Brahma, η Sarasvati, θεά του νερού, της σοφίας, της γνώσης και της μουσικής, απεικονίζεται ντυμένη στα λευκά να ιππεύει έναν κύκνο, την ώρα που παίζει μουσική με ένα vina, ένα είδος έγχορδου οργάνου με το οποίο η άρπα ομοιάζει. Τέλος, στην Ιαπωνία, μία από τις επτά θεότητες της τύχης, η Benzaiten, που αντιπροσωπεύει τη χάρη και την ομορφιά, αναπαρίσταται συχνά να κρατά μία άρπα.
Είναι γεγονός πως οι βόρειοι λαοί έχουν ακόμα μεγαλύτερη προϊστορία με το συγκεκριμένο μουσικό όργανο, καθώς ήταν εκείνοι που σταδιακά το εξέλιξαν στη σύγχρονή του μορφή. Φημολογείται, μάλιστα, ότι υπήρχε μία τάξη δρυϊδών στη Βρετανία και την Ιρλανδία που έπαιζαν άρπα και παράλληλα απήγγειλαν ποίηση, η οποία παρουσίαζε παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτή των Ελλήνων αοιδών. Πολύ αργότερα, αυτοί οι λεγόμενοι βάρδοι έγιναν γνωστοί ως «Ιερείς του Φράχτη», αφού επικρατούσε η αντίληψη πως μέσω της μουσικής τους είχαν πρόσβαση στο πέρασμα από τον κόσμο των ζωντανών στον κόσμο των νεκρών.
Στη σκανδιναβική μυθολογία, η χρήση της άρπας είναι διάχυτη. Είναι επίσης αδιαμφισβήτητο γεγονός πως οι μυθοπλασίες περί του οργάνου ποικίλλουν. Ο πιο χαρακτηριστικός μύθος είναι ο παρακάτω: Ο θεός Bragi, γιος του Odin και της γιγάντισσας Gunnlod, αμέσως μετά τη γέννησή του, πήρε ως δώρο από τους νάνους μία χρυσή άρπα, την οποία είχαν κατασκευάσει οι ίδιοι. Από τη στιγμή της γέννησής του, το παιδί δεν είχε δώσει σχεδόν κανένα σημάδι ζωής. Έτσι, λοιπόν, οι νάνοι το έβαλαν σ’ ένα πλοίο με προορισμό το βασίλειο του Nain, του νάνου του θανάτου, όπου και έφτασε. Εκεί ο Bragi ξαφνικά άρπαξε τη χρυσοποίκιλτή του άρπα και ξεκίνησε να παίζει και να τραγουδάει το «Τραγούδι της Ζωής», ενώ κατά τη διάρκεια της ερμηνείας του το πλοίο άραξε στη στεριά. Ο Bragi χωρίς να σταματήσει ούτε λεπτό κατευθύνθηκε προς το δάσος. Εκεί συνάντησε την Idunn, τη θεά της αιώνιας νιότης και ξεκίνησαν παρέα για την Asgard, όπου ο Odin χάραξε αρχαίους ρούνους στη γλώσσα του Bragi και τον έκανε τον επίσημο βάρδο και συνθέτη των μεγάλων τραγουδιών που θα υμνούσαν τους θεούς και τους ήρωες που οι Βαλκυρίες συνόδευαν στη Valhalla.
Υπάρχουν αρκετές ακόμα ισλανδικές μυθοπλασίες που αφηγούνται ιστορίες για αρπιστές. Μερικές από αυτές περιλαμβάνουν έντονα στοιχεία μαγείας, όπως το “Bósa och Herrauðs saga”, ενώ άλλες διηγήσεις περιγράφουν με ιδιαίτερη γλαφυρότητα στιγμιότυπα της καθημερινότητας. Στο saga του 14ου αιώνα, “Bárðar saga snæfellsáss”, γίνεται για πρώτη φορά αναφορά σε μια γυναίκα αρπίστρια, που ονομάζεται Helga, η οποία ούσα καλή μουσικός έπαιζε άρπα τις νύχτες που δεν μπορούσε να κοιμηθεί με σκοπό να γαληνεύσει.
Η άρπα κατέχει πρωτεύουσα θέση στο βάθρο της ιρλανδικής μυθολογίας και παράδοσης. Εδώ, ως εφευρέτης της άρπας φημολογείται πως ήταν η Canola, ένα πρόσωπο της ιρλανδικής μυθολογίας. Μετά από κάποια διαφωνία με τον εραστή της, εγκαταλείπει την κλίνη τους εν τω μέσω της νυκτός και κάνει έναν περίπατο. Ξαφνικά αντηχεί στα αυτιά της μια καταπληκτική μελωδία και, ενώ κάθεται για να την απολαύσει, αποκοιμάται. Όταν ξυπνά το επόμενο πρωί, διερωτώμενη ακόμα από πού μπορεί να είχε έρθει αυτή η μοναδική μελωδία, συνειδητοποιεί πως δεν ήταν παρά ο άνεμος που φυσούσε και δημιούργησε τον ήχο, περνώντας μέσα από τους σχεδόν σαπισμένους τένοντες που βρίσκονταν ακόμα ενωμένοι στον σκελετό μιας ξεβρασμένης φάλαινας. Ορμώμενη, λοιπόν, από αυτό τον μαγευτικό ήχο σχεδίασε ένα μουσικό όργανο που να ανταποκρίνεται σε αυτόν.
Πρέπει να ειπωθεί εδώ πως οι αντιλήψεις περί μαγεμένου οργάνου της άρπας ήταν ευρέως διαδεδομένες. Οι άνθρωποι, δηλαδή, ήταν πεπεισμένοι πως το άκουσμα της άρπας είχε μεταφυσικές παρενέργειες, όπως ασταμάτητο γέλιο ή κλάμα αλλά και ακαριαίο λήθαργο, καθώς θεωρούσαν ότι ο ήχος της ήταν ικανός να ελέγξει τόσο τα συναισθήματα όσο και τις σωματικές λειτουργίες.
Δεν είναι παράξενο ούτε όμως και τυχαίο το γεγονός ότι μια άρπα, είτε μαγεμένη είτε απλά μαγευτική, είναι παρούσα στο μεγαλύτερο μέρος των ανθρωπίνων πολιτισμών ανά τους αιώνες. Ο Thomas Carlyle είχε πει κάποτε πως «η μουσική είναι μια γλώσσα που μας οδηγεί στα σύνορα του απείρου και μας επιτρέπει να κοιτάζουμε μέσα σ’ αυτό». Ο Beethoven πίστευε πως είναι ο μεσάζων ανάμεσα στον πνευματικό και τον αντιληπτό κόσμο, μεταξύ του μαγικού και του πραγματικού. Αν κανείς αφεθεί στους αιθέριους ήχους μιας άρπας που παίζει απαλά στην ησυχία μιας φεγγαρόλουστης νύχτας, τα νοήματα γίνονται απτή πραγματικότητα και τότε το ταξίδι ξεκινάει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Harps in Mythology, web.archive.org, διαθέσιμο εδώ
- Harp Mythology, geocities.ws, διαθέσιμο εδώ
- Seven Ancient Myths About Music Instruments, cmuse.org, διαθέσιμο εδώ
- Early Scandinavian Sources to Harps and Harp Playing, harpspectrum.org, διαθέσιμο εδώ
- The Harp As A Cosmic Symbol, khaldea.com, διαθέσιμο εδώ
- Η Μαγεμένη Άρπα, το ταξίδι της ανά τους μύθους του κόσμου, willowisps.gr, διαθέσιμο εδώ
