Της Ιωάννας Κουτσομιχάλη,
Καθώς έψαχνα πληροφορίες και επιστημονικά ευρήματα αναφορικά με την ενδοοικογενειακή βία και την επιρροή της στα παιδιά, βρήκα ένα άρθρο στο αμερικανικό site verywellfamily.com με τίτλο «Θετικές και αρνητικές επιρροές του peer pressure». Ο όρος αυτός μου ήταν γνωστός, μιας και είναι ευρέως διαδεδομένος στην επιστήμη της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας. Αναφέρεται στην πίεση που δέχονται οι νέοι από τον περίγυρό τους και, κυρίως, από τους συνομήλικους τους. Αλλά τι είναι ακριβώς; Πώς επηρεάζει τους νέους; Ποια είναι τα αποτελέσματά του;
Επισήμως, η πίεση από ομότιμους (η ελληνική μετάφραση του όρου “peer pressure”) είναι η άμεση επιρροή που ασκείται μεταξύ συνομηλίκων, καθώς και η ενθάρρυνση ενός ατόμου να «μιμηθεί» τους υπόλοιπους που ανήκουν στην ίδια ηλικιακή ομάδα με αυτό, αλλάζοντας, ως εκ τούτου, τις απόψεις, τις αξίες ή και την συμπεριφορά του, ώστε να ενσωματωθεί στις παρέες τους. Για τον κάθε άνθρωπο, η επίδραση μπορεί να είναι είτε θετική είτε αρνητική. Ωστόσο, η πίεση και η επιρροή που ασκούνται, έρχονται σε διάφορες μορφές και μπορεί να έχουν τεράστιο αντίκτυπο στη συμπεριφορά, ιδίως ενός νέου ατόμου. Έρευνες δείχνουν πως η πιο ευαίσθητη ηλικία είναι τα μεταβατικά χρόνια του γυμνασίου. Τότε, ένα παιδί δημιουργεί καινούριες φιλίες και εντάσσεται σε νέους κοινωνικούς κύκλους, μιας και ξεκινάει να χτίζει μια ταυτότητα για τον εαυτό του, όσο το δυνατόν πιο ξεχωριστή, από εκείνη των γονιών του.
Το φαινόμενο αυτό χωρίζεται σε έξι διαφορετικά είδη. Αρχικά, έχουμε την «προφορική πίεση» (spoken peer pressure) που ασκείται όταν ένας έφηβος ρωτά, προτείνει, πείθει και κατευθύνει κάποιον άλλο νέο, αντίστοιχης ηλικίας, ώστε να τον οδηγήσει σε μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Εάν αυτό γίνει πρόσωπο με πρόσωπο, ο αποδέκτης της επιρροής έχει περισσότερες πιθανότητες να προσμείνει στις βασικές αξίες και πεποιθήσεις του. Στον αντίποδα, υπάρχει η «ανείπωτη πίεση» (unspoken peer pressure), στην οποία ένας νέος εκτίθεται στις ενέργειες συνομηλίκων του, αλλά, στο τέλος, επιλέγει ο ίδιος αν θα τις ακολουθήσει. Ακόμη, έχουμε την «άμεση πίεση» (direct peer pressure) η οποία επικεντρώνεται στη συμπεριφορά και την «έμμεση πίεση» (indirect peer pressure) που είναι παρόμοια με την «ανείπωτη» και παρόλο που χαρακτηρίζεται ως λεπτή και διακριτή, μπορεί να ασκήσει ισχυρή επιρροή, ιδίως σε ένα ευαίσθητο νεαρό άτομο. Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, η πίεση από ομότιμους χωρίζεται σε θετική και αρνητική (positive and negative peer pressure). Εφόσον πλέον έχουμε τις βασικές πληροφορίες για το τι εστί peer pressure, ας δούμε πώς αυτή επηρεάζει τους νέους, από τα παιδιά του δημοτικού έως και τους φοιτητές, καθώς και τι αποτελέσματα έχει στην ψυχολογία και το εγώ τους.
Αρχικά, ένα καλό παράδειγμα για να ξεκινήσουμε την ανάλυσή μας είναι τα παιδιά του δημοτικού. Το σχολείο είναι το πρώτο μέρος κοινωνικοποίησης του ατόμου. Εκεί το παιδί μαθαίνει τρόπους συμπεριφοράς, αποκτά πρότυπα και σχηματίζει τις πρώτες κοινωνικές του ομάδες με άτομα της ηλικίας του. Όταν, βέβαια, τίθεται το θέμα του να «ταιριάξει», τότε η κοινωνικοποίησή του ενδέχεται να πάρει άλλη τροπή. Η μίμηση παίζει μεγάλο ρόλο στη ζωή των παιδιών. Προκειμένου να αποκτήσουν τις δεξιότητες που θα χρησιμοποιήσουν και στη δική τους ζωή, τα παιδιά αναζητούν παραδείγματα γύρω τους.
Το πείραμα συμμόρφωσης του Asch, μια μελέτη που έγινε σε ομάδες παιδιών προσχολικής ηλικίας, έδειξε ότι τα μικρά παιδιά επηρεάζονται από τις ομάδες των συνομηλίκων τους, με αποτέλεσμα να αλλάζουν εύκολα τη γνώμη τους και να την αντικαθιστούν με μία αποδεδειγμένα λανθασμένη. Συγκεκριμένα, δόθηκε στους συμμετέχοντες ένα βιβλίο με δύο σύνολα εικόνων σε κάθε σελίδα. Όλα τα βιβλία ήταν ίδια, εκτός του τελευταίου παιδιού που έπαιρνε ένα διαφορετικό. Όταν ρωτούσαν, λοιπόν, το τελευταίο παιδί σχετικά με το βιβλίο του, υπό την παρουσία και των υπολοίπων, η απάντηση του ήταν η ίδια με των συνομηλίκων του, παρόλο που ήταν εσφαλμένη. Ωστόσο, όταν μοιραζόταν ιδιωτικά την απάντησή του με έναν ερευνητή, απαντούσε σωστά, αποδεικνύοντας έτσι την σημασία της φυσικής παρουσίας των συνομηλίκων στη διαμόρφωση των απόψεών του. Αυτό το παράδειγμα δείχνει πόσο εύκολα ένα παιδί αλλάζει γνώμη μόνο και μόνο επειδή το «υποχρεώνει» ο περίγυρός του. Εν ολίγοις, η πίεση των συνομηλίκων είναι μια αόρατη, αναπόφευκτη δύναμη που ενεργεί πάνω στα άτομα και μπορεί να βλάψει σοβαρά την ψυχική τους υγεία, καθώς μπορεί να τους κάνει να χάσουν την ελευθερία της σκέψης τους, στοιχείο θεμελιώδες για την ακεραιότητά τους.
Η εξήγηση για το πώς λειτουργεί η πίεση αυτή ονομάζεται «φαινόμενο μετατόπισης της ταυτότητας» και δημιουργήθηκε από την κοινωνική ψυχολόγο Wendy Treynor. Αυτό συμβαίνει όταν η κατάσταση αρμονίας κάποιου διαταράσσεται εξαιτίας της απειλής κάποιας εξωτερικής σύγκρουσης. Επομένως, για να απαλλαγεί από αυτή, πραγματοποιεί μια «μετατόπιση ταυτότητας» υιοθετώντας τα πρότυπα της ομάδας ως δικά του, με αποτέλεσμα να εξαλείφει την εσωτερική του σύγκρουση και να επιστρέφει σε μια κατάσταση αρμονίας. Παρόλο που η διαδικασία αυτή ξεκινά και τελειώνει με μία κατάσταση αρμονίας, εξαιτίας της συνεχούς διαμάχης, καταλήγουμε με μια νέα ταυτότητα.
Καθώς ανεβαίνουμε ηλικιακό επίπεδο, γίνεται ολοένα και πιο σοβαρό το ζήτημα. Πλέον, δεν μιλάμε για παιδικά προβλήματα αλλά ίσως για αποφάσεις ζωής. Οι έφηβοι σε ένα μεταβατικό στάδιο προς την ενηλικίωσή τους, έρχονται αντιμέτωποι με τους ομότιμούς τους που μπορούν να τους ασκήσουν πίεση, ώστε να υιοθετήσουν αρνητικές συμπεριφορές παρά τη θέλησή τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την λήψη λανθασμένων αποφάσεων και την υιοθέτηση κακών συνηθειών, όπως είναι το κάπνισμα, το ποτό ή ακόμα και τα ναρκωτικά. Τέτοια μονοπάτια ακολουθούνται τυφλά προκειμένου να καταφέρουν να ταιριάξουν στον κοινωνικό κύκλο που επιθυμούν, παραμερίζοντας, ωστόσο, τις δικές τους απόψεις. Σε όλο αυτό το χάος, χάνουν τον εαυτό τους, την ταυτότητα τους και αλλοιώνουν τον χαρακτήρα τους. Δεν χρειάζεται η πίεση να είναι μεγάλη. Σε μια τέτοια ευάλωτη ηλικία, πολλοί νέοι είναι διατεθειμένοι να κάνουν πολλές ανόητες «θυσίες» προκειμένου να είναι αρεστοί στον κοινωνικό τους περίγυρο.
Η απορία είναι η εξής: Πόσο μακριά μπορεί να φτάσει η επιρροή των συνομηλίκων; Τι είναι διατεθειμένος ένας νέος να κάνει, ώστε να αφομοιωθεί από τον περίγυρο; Η Καναδική Ένωση Πνευμονολόγων διαπίστωσε πως το 70% των εφήβων που καπνίζουν έχουν φίλους καπνιστές ή άρχισαν το κάπνισμα επειδή ήθελαν να ταιριάξουν με τους υπολοίπους. Υπάρχει περίπτωση, όμως, το όλο ζήτημα να γίνει μεγαλύτερο και να εντοπιστούν τυχόν παραβατικές συμπεριφορές, διότι οι καταστάσεις αυτές ενδέχεται να δημιουργήσουν ποικίλα προβλήματα. Πέρα από την απώλεια ταυτότητας, κριτικής σκέψης και την υιοθέτηση κακών συμπεριφορών, δημιουργείται και ένα νέο σύνολο προβλημάτων καθώς ενδέχεται να επηρεαστεί η ψυχική υγεία του νέου. Μπορεί, δηλαδή, να μειωθεί η αυτοπεποίθησή του, να αυξηθεί το άγχος του και να οδηγηθεί σε χαμηλή ακαδημαϊκή απόδοση, σε αποστασιοποίηση από τα μέλη της οικογένειάς του, τους φίλους του, ακόμη και σε κατάθλιψη. Δίχως θεραπεία, αυτό θα μπορούσε τελικά να τον οδηγήσει σε αυτοτραυματισμό ή ενδεχομένως και σε αυτοκτονικές σκέψεις.
Συνάμα, η κοινωνία «κρύβει» πολλούς κινδύνους που μπορούν να οδηγήσουν τους εφήβους σε λάθος μονοπάτια. Σήμερα, πολλές «κακές» συνήθειες είναι στη μόδα, όπως το κάπνισμα, η κατανάλωση αλκοόλ, το σεξ χωρίς προφύλαξη και πολλά άλλα. Η πίεση που ασκείται για τη συμμετοχή στις άνωθεν δραστηριότητες είναι τεράστια, ακόμη και αν ορισμένοι από τους νέους δεν το επιθυμούν, ωστόσο θεωρούν πως είναι απολύτως απαραίτητο προκειμένου να ενταχθούν στην εκάστοτε ομάδα. Ή μήπως όχι…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Negative and Positive Peer Pressure Differences, verywellfamily.com, Διαθέσιμο εδώ
- How Peer Pressure Influences Addiction, verywellmind.com, Διαθέσιμο εδώ
- Peer Pressure, kidshealth.org, Διαθέσιμο εδώ
- Peer Influence, encyclopedia.com, Διαθέσιμο εδώ
