Το Βυζάντιο σε βαθιά κρίση: Ο εμφύλιος των Ανδρονίκων

Του Γιώργου Γαλανάκη,

Ήδη, πριν το 1282, όσο ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος ήταν αυτοκράτορας, το Βυζάντιο είχε εκδηλώσει σοβαρά οικονομικά προβλήματα, λόγω της συνεχούς αυξανόμενης εξουσίας ορισμένων πλουσίων, που συγκέντρωναν στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος της έγγειας ιδιοκτησίας. Το κράτος αδυνατούσε να συγκρουστεί μαζί τους, με αποτέλεσμα η αυθαιρεσία εις βάρος των αγροτών και του κράτους, από την πλευρά των δυνατών να αυξάνεται. Έτσι, μικρό μόνο μέρος των φόρων έφθανε στα κρατικά ταμεία, παρά την υψηλή φορολογία και αυτό οδήγησε τον Ανδρόνικο Β΄, μόλις έφθασε το πλήρωμα του χρόνου για να αναλάβει την εξουσία, να είναι αναγκασμένος να κάνει περικοπές δαπανών στο στρατό και το ναυτικό, όπου καταναλωνόταν το μεγαλύτερο μέρος των κρατικών δαπανών. Για τους Παλαιολόγους, το ένα πρόβλημα διαδεχόταν το άλλο, καθώς ένα ντόμινο εσωτερικών και εξωτερικών εξελίξεων έφερε την Κωνσταντινούπολη σε δυσμενή θέση και καθώς το Βυζάντιο αποδυναμωνόταν, ο θρόνος γινόταν σταδιακά όλο και πιο επισφαλής.

Τα νέα προβλήματα δε θα αργούσαν να επηρεάσουν και την αυτοκρατορική οικογένεια. Ο εγγονός του Ανδρονίκου Β΄, που είχε πάρει το όνομα του παππού του, τύχαινε να είναι και ο κύριος ευνοούμενος του αυτοκράτορα, αλλά και του Μιχαήλ Θ΄, που ήταν πατέρας του νεαρού και εξουσίαζε αρμονικά ως συναυτοκράτορας παράλληλα με τον Ανδρόνικο. Ο Μιχαήλ Θ΄ είχε και άλλον ένα γιο, νεότερο, ο οποίος προοριζόταν από τους πρεσβύτερούς του για διοικητική θέση, αλλά όχι για αυτοκράτορας. Ο Ανδρόνικος ο νέος, παρότι έδειχνε εξαιρετικά ικανός με αρκετά ταλέντα και ισχυρούς φίλους, ώστε να κυβερνήσει με κάθε επιτυχία στο Βυζάντιο, διήγε συγχρόνως έκλυτο βίο, βασιζόμενος στις υπερβολικές ελευθερίες που είχε, χωρίς να κρατά το μέτρο. Ο παππούς του, όντας άνθρωπος που προσπαθούσε να ζει κρατώντας τα ήθη, συχνά επέπληττε τον εγγονό για τις επιλογές του και το θερμόαιμο χαρακτήρα του. Οι ευσεβείς συμβουλές του αυτοκράτορα όμως, προς το διάδοχό του, αντί να πιάνουν τόπο, αύξαναν το χάσμα ανάμεσά τους.

Με τα χρόνια φάνηκε ότι ο εγγονός γινόταν όλο πιο σπάταλος και ατίθασος. Οι γηραιότεροι του περίγυρού του, για να καλύψουν τις ανησυχίες του νεαρού Ανδρονίκου, φρόντισαν ένα γάμο γι’ αυτό με μια Γερμανίδα καλής οικογενείας, θεωρώντας πως η κοπέλα, με τις αρετές της θα μπορούσε να χαλιναγωγήσει τον Ανδρόνικο. Ο διάδοχος όμως, έτρεφε ήδη πάθος για μια άλλη γυναίκα της Πόλης, που είχε ήδη δεσμό. Παρά ταύτα, ο Ανδρόνικος τη διεκδικούσε απερίφραστα και ήταν αποφασισμένος να την κατακτήσει. Έτσι, καθώς δε δεχόταν την ύπαρξη άλλου εραστή, σε συνεργασία με οπαδούς του έστησαν ενέδρα στον αντίζηλο του Ανδρονίκου, προκειμένου να τον βγάλουν απ’ τη μέση. Έτσι, μια νύχτα με βαθύ σκοτάδι, κατά το 1320, αναμένοντας το νεαρό να κάνει την παρουσία του σε προγραμματισμένο σημείο, επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά κατά την προσχεδιασμένη ώρα στο νεαρό, που περνούσε και τον έριξαν στη στιγμή καταγής.

Το λάθος τους όμως ήταν ολέθριο, καθότι οι συνθήκες του φόνου ευνόησαν τη δημιουργία μιας εξαιρετικά διαβολικής σύμπτωσης. Τύχαινε την ώρα εκείνη, αντί του εραστή της αγαπημένης του Ανδρονίκου, το δρόμο να διασχίζει ο αδερφός του, ο Μανουήλ και σύντομα αντιλήφθηκαν έντρομοι πως ήταν το θύμα τους. Ο πατέρας τους, ο Μιχαήλ Θ΄, μη μπορώντας να αντέξει τη ψυχική οδύνη με την είδηση αυτή, απεβίωσε τον ίδιο χρόνο στη Θεσσαλονίκη μετά από ισχυρό κλονισμό της υγείας του. Ο Μιχαήλ είχε ήδη πολλές ατυχίες στη ζωή του και δε μπόρεσε να αντέξει και αυτό το βαρύ πλήγμα από το τελευταίο τραγικό συμβάν. Ο Ανδρόνικος Β΄, απάντησε στον εγγονό του αποκληρώνοντάς τον και αφαιρώντας του το δικαίωμα στη διαδοχή, αφού δε μπορούσε πια να ανεχτεί την απαράδεκτη συμπεριφορά του μετά τη δολοφονία αυτή. Οι σχέσεις ανάμεσα στην οικογένεια των Παλαιολόγων κατόπιν αυτών έπιαναν ναδίρ και οι προσωπικές τους διαφορές αποτέλεσαν για το νεαρό Ανδρόνικο την αφορμή για το πραξικόπημα στο οποίο θα προχωρούσε.

Με την αποκλήρωσή του, στράφηκε με μεγαλύτερη θέρμη προς τους ισχυρούς φίλους του, Καντακουζηνό και Συργιάννη για να τον καθοδηγήσουν στο πλάνο που έπρεπε να ακολουθήσουν για να εκθρονίσουν το γηραιό Ανδρόνικο και να καταλάβουν το Παλάτι. Οι νεαροί άνδρες θα ζητούσαν την υποστήριξη των μεγάλων μαζών του λαού, μέσω υποσχέσεων πως θα επέλυαν τα προβλήματα με το στρατό και το στόλο που συντηρούσαν με τα χρήματά τους και πως θα παραχωρούσαν κυρίως στη Θράκη φοροαπαλλαγές. Οι υποσχέσεις αυτές άγγιζαν τις ευαίσθητες χορδές των Ελλήνων της περιφέρειας, καθώς η δυσαρέσκεια λόγω των υπερβολικών εισφορών από τον Ανδρόνικο Β΄ και οι συνεχείς επιδρομές από αλλοεθνείς, αύξαναν χρόνο με το χρόνο τη φτώχεια και την ανασφάλειά τους. Έτσι, με τις συμβουλές του περιβάλλοντός του, ο Ανδρόνικος επιχειρούσε να εμφανιστεί ως προστάτης και απελευθερωτής των υπηκόων της αυτοκρατορίας, λύνοντας μια για πάντα τα προβλήματά τους και προσφέροντάς τους ασφαλές πεδίο για νέες δράσεις στον τόπο τους.

Το 1321, ο Ανδρόνικος Γ΄ κήρυξε και επίσημα πόλεμο, κανονίζοντας να στεφθεί αυτοκράτορας με την υποστήριξη του πάντα οικονομικά ισχυρού και οξυδερκή φίλου του, Ιωάννη Καντακουζηνού. Οι ηγέτες των στασιαστών συνέλαβαν τους φοροεισπράκτορες και χρησιμοποίησαν τη λεία για την προώθηση του κινήματος. Από την Αδριανούπολη, ο Συργιάννης κινήθηκε με στρατό προς την Πόλη και οι δύο πλευρές ξεκίνησαν διαπραγμάτευση για ανακωχή. Αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων ήταν η συμφωνία πως παππούς και εγγονός θα μοιραστούν την εξουσία συμφιλιωμένοι. Όμως, η συμφωνία τηρήθηκε ως τα τέλη του 1321 μόνο επιφανειακά.

Τότε, ο Συργιάννης αυτομόλησε στον αυτοκράτορα, διότι η πλευρά των εξεγερμένων δεν του συμπεριφέρθηκε όπως επιθυμούσε. Ο εμφύλιος αναζωπυρώθηκε ξεκινώντας από τη Θράκη και τελείωσε μόνο, αφού η Θεσσαλονίκη και η Λήμνος συμμάχησαν με τον Ανδρόνικο Γ΄ και επήλθε συνθηκολόγηση ξανά το 1322. Ο αυτοκράτωρ αναγνώρισε τον εγγονό ως διάδοχο ξανά, και του υποσχέθηκε ευνοϊκές γι’ αυτόν παροχές. Επί πέντε έτη η συμφωνία τηρήθηκε έστω και προσποιητά, όντας κύριο μέλημα για τα δύο στρατόπεδα η επικράτηση του ενός έναντι του άλλου στο παρασκήνιο. Η ασφάλεια από τις εξωτερικές απειλές και η ευπραγία στη χώρα παραμερίστηκαν για μια ακόμα φορά. Ο Ανδρόνικος Β΄ υποψιαζόμενος πως ο Συργιάννης συνωμοτούσε για να αποσπάσει το στέμμα τον καταδίκασε σε ισόβια φυλάκιση και έτσι έχασε ένα σημαντικό στρατηγό.

Το 1327, ο εγγονός προχώρησε από το Διδυμότειχο στη Σηλυμβρία, πιέζοντας το γηραιό αυτοκράτορα να συνθηκολογήσει. Με το πέρασμα του χρόνου, όλο και περισσότερες πόλεις τάσσονταν στο πλευρό του νεαρού Ανδρονίκου, καθώς οι πολίτες ήλπιζαν σε φοροελαφρύνσεις και οι στρατιώτες περίμεναν νέες πληρωμές. Το 1328, ενώ ο Βούλγαρος τσάρος είχε συμμαχήσει με τον Ανδρόνικο Γ΄, άλλαξε πλεύση και σε συνεννόηση με την Κωνσταντινούπολη, έστειλε 3.000 ιππείς προς υποστήριξή της. Ο νεαρός Ανδρόνικος όμως, συνεννοήθηκε με το διοικητή των ιππέων και το πεδίο αφέθηκε ελεύθερο, ώστε να προελάσει προς το Παλάτι. Πολλοί Κωνσταντινουπολίτες ήταν πρόθυμοι να τον δεχθούν ως νέο ηγεμόνα. Έτσι, το Μάιο του 1328 οι ηγέτες των εξεγερμένων συνεννοήθηκαν με φρουρούς των τειχών και κατάφεραν να περάσουν με στράτευμα μέσα στην Πόλη.

Από εκεί ο Ανδρόνικος Γ΄ έφθασε ως το Παλάτι χωρίς να πειράξει κάποιον. Εκθρόνισε τον παππού του, όμως πέρα από τα αυτοκρατορικά προνόμια δεν του στέρησε κάτι άλλο. Ο τέως αυτοκράτορας προτίμησε να φύγει από το Παλάτι και να γίνει μοναχός. Ο Ανδρόνικος, είχε πια την εξουσία στα χέρια του, όμως δεν κατάφερε να κάνει το Βυζάντιο να αναπτυχθεί, όπως ήλπιζε. Οι εξεγέρσεις δε θα ήταν οι τελευταίες στο Βυζάντιο, αφού ήδη το είχαν εξασθενήσει και είχαν επιτρέψει σε εξωτερικούς ανταγωνιστές να επωφεληθούν μέσω λεηλασιών της ελληνικής υπαίθρου, όσον καιρό οι αντίπαλες παρατάξεις ήταν απασχολημένες στην επίλυση των διαφορών τους.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Καντακουζηνός Ι., Ιωάννου Καντακουζηνού Ιστοριών Βιβλία Δ΄, Επικαιρότητα (ανατύπωση εκδ. Βόννης), Αθήνα 2008
• Gibbon E., Gibbon’s Decline and Fall of the Roman Empire vi, Aldine Press, London 1962
• Herrin J., H άνοδος και η πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας τ. β΄, μτφρ. Σαμαρά Χ., Ωκεανίδα, Αθήνα 2017
• Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία τ. β΄, μτφρ. Κόλιας Τα., Συνέλλη Κ., Μακρής Γ.Χ., Βάσσης Ι., ΜΙΕΤ, Αθήνα 2017
• Nicol D., Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Κομνηνός Σ., Παπαδήμα, Αθήνα 2012
• Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. γ΄, μτφρ. Παναγόπουλος Ι., Πατάκη, Αθήνα 2018
• Savvides A., Hendrickx B. (eds.), Encyclopaedic Prosopographical Lexicon of Byzantine History and Civilization (v.i), Brepols, Turnhout 2007
• Shepard J. (ed.), The Cambridge History of the Byzantine Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2008
• Κοντογιαννοπούλου Α., Η εσωτερική πολιτική του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328), Διοίκηση-Οικονομία, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 2004
• Νικολούδης Ν. (επιμ.), Λεξικόν της Βυζαντινής Πελοποννήσου, Μυρμιδόνες, Αθήνα 2010
• Σαββίδης Α., Ο κόσμος του Βυζαντινού φορολογούμενου (4^ος-15^ος αι.), Κανάκη, Αθήνα 2018